عبدالله بن عثمان بن عامر بن عمرو بن کعب بن سعد بن تیم بن مرة بن کعب بن لؤی بن غالب بن فهر بن مالک قرشی تمیمی،‏[1] ملقب به ابوبکر، معروف به ابن ابی قحافه نامش در جاهلیت عبدالکعبه بود که پیامبر اسلام(ص) نامش را به عبدالله برگرداند.[2] وی در جاهلیت یکی از بزرگان قریش و فردی مورد احترام در میان قبیله‌اش بود.[3]

گزارش‌هایی حاکی از آن است که عتیق از القاب ابوبکر بود و پیامبر او را به سبب زیبایی چهره‌‌اش ملقب به این لقب ساخت.[4]

بر اساس برخی گزارش‌ها ابوبکر دو سال و چند ماه پس از عام الفیل در مکه به دنیا آمد.[5]

پدر ابوبکر، ابو قحافه نام داشت و نام مادرش سلمی با کنیه‌ی‌ «ام الخیر» بود که دختر صخر بن عامر(عمرو^[6]) بن کعب بن سعد بن تیم بن مره به شمار می‌آمد.[7]

ابوبکر مردی بلند قامت، لاغر، سپید چهره، با پیشانی برجسته، چشمان گود و فرونشسته، گونه‌‌های کم‌‌گوشت و ریشی اندک بود که آن‌را با حنا و کَتَم(وسمه، نوعی رنگ مشکی گیاهی) رنگ می‌کرد و گاه از بسیاری رنگ به سرخی می‌زد.[8]

همسر و فرزندان

گزارش‌های تاریخی همسران ابوبکر را این‌گونه ذکر کرده‌اند:

1. اُم رومان دختر عامر بن عویمر (یا عمیر بن عامر) از قبیله‌ی بنی‌کنانه، مادر عبدالرحمن و عائشه.
2. قُتیله دختر عبدالعزّی بن اسعد از بنی‌عامر بن لؤی، مادر عبدالله و اسماء.
3. اسماء دختر عمیس، مادر محمد بن ابی‌‌بکر.
4. حبیبه دختر خارجة بن زید بن ابی‌زهیر مادر ام کلثوم.[9]

اسلام آوردن

گزارش‌های تاریخی در مورد زمان اسلام آوردن ابوبکر متفاوت است. برخی گزارش‌ها حاکی از آن است که او بعد از امام علی(ع) و زید بن حارثه و قبل از دیگران به اسلام روی آورد[10] و عامل گرایش افراد دیگری نیز به اسلام شد.^[11] اما برخی گزارش‌های دیگر موجود در منابع معتبر تاریخی حاکی از آن است که او بعد از آن‌که بیش از پنجاه نفر دیگر مسلمان شده بودند، به دین اسلام ایمان آورد.^[12]

همراهی پیامبر(ص) در غار ثور

پیامبر اسلام(ص) در هجرت به سمت مدینه، مدتی را به غار ثور که در حوالی مکه بود پناه آورد،[13] تا از مشرکان مکه که در جست‌وجوی او بودند، رهایی یابد. براساس آیه‌ی 40 سوره‌ی ‌توبه پیامبر در این غار تنها نبود؛ اما در این‌که همراه پیامبر در غار ثور چه کسی بود، قرآن کریم از فردی نام نیاورده است؛ اما بیشتر منابع اسلامی بر این باورند که آن شخص ابوبکر بود.[14]

شرکت در جنگ‌ها

برخی مورخان به حضور ابوبکر در غزوه‌های بدر، احد، خیبر و... و برخی از سریه‌ها اشاره کرده‌اند؛[15] اما سخنی از نبرد تن به تن و یا رشادتی ویژه‌ای از او به میان نیاوردند، به گونه‌ای که ابن ابی الحدید می‌نویسد: «لم یرم قط بسهم و لا سل سیفا و لا أراق دما»؛ (نه تیری انداخت و نه شمشیری کشید و نه خونی ریخت)! در دیگر منابع مورد پذیرش اهل‌سنت - مانند صحاح سته و تاریخ طبری- نیز مطلبی که دلالت بر نقش ویژه ابوبکر در نبردها داشته باشد را نیافتیم.[16]

رسیدن به خلافت

بعد از رحلت پیامبر اکرم(ص) در حالی که حضرت علی(ع) هنوز از غسل و تکفین بدن مطهر پیامبر(ص) فارغ نشده بود، درصد کوچکی از مسلمانان در سقیفه‌ی بنی‌ساعده جمع شده و بر خلاف توصیه‌ی پیامبر(ص)‌ که وصی خود را انتخاب کرده بود، مشغول انتخاب خلیفه شدند و پس از نزاع و درگیری شدید بین افرادی از مهاجرین و انصار، در نهایت خلافت و حکومت را به ابوبکر واگذار نمودند.[17]

و او 2 سال و 3 ماه و 22 روز خلافت کرد.[18]

جنگ‌های رده

بعد از رحلت پیامبر(ص)، سرزمین‌های اسلامی با فتنه‌های گوناگونی مواجه شدند، از جمله آن‌که افراد ساکن در برخی مناطق با تحریک پیامبران دروغین و دیگر عوامل فتنه‌گر از دین اسلام برگشته و مرتد شدند. در ایام خلافت ابوبکر، نبردهایی میان مسلمانان و مرتدان رخ داد که به پیروزی مسلمانان انجامید. این نبردها به جنگ‌های ردّه شهرت دارند.

مسئله فدک

موضوع خارج‌کردن فدک از دستان حضرت فاطمه(س) توسط ابوبکر و عمر از موضوعاتی است که در کتاب‌های تاریخی و روایی مورد بررسی قرار گرفته است که طی آن ابوبکر با ادعای این‌که پیامبر خدا(ص) فرمود: «إنا معاشر الأنبیاء لا نورث ما ترکناه صدقة»؛(ما گروه پیامبران چیزى به میراث نمی‌گذاریم، و آنچه از ما می‌ماند تصدّق براى مسلمانان است)، فدک را از تصرف فاطمه(س) خارج کرده و زمانی هم که از این موضوع پشیمان شده و قصد برگرداندن آن‌را داشت، عمر مانع آن شد.^[19]

همچنین بر اساس برخی گزارش‌ها، ابوبکر سخنانی را در منبر ایراد کرد که در برخی فرازهای آن، نوعی جسارت مستقیم و یا غیر مستقیم به امام علی(ع) و حضرت زهرا(س) وجود داشت.[20]

این موضوعات سبب نارضایتی حضرت زهرا(س) از او تا آخر عمر شد.

وفات

سرانجام ابوبکر در جمادی‌‌الثانی سال 13 هجری در اثر بیماری پس از 62 سال عمر، درگذشت.[21] و بر اساس وصیتش، همسرش(اسماء) جنازه‌‌‌اش را غسل داد و عمر همان شب در مسجد پیامبر بر جنازه‌‌اش نماز گزارد و در کنار پیامبر(ص) به خاکش سپردند.[22]

او انتخاب خلیفه بعدی را به مسلمانان واگذار نکرد، بلکه خودش عُمر - که نزدیک‌ترین معاون و مشاورش بود - را به منصب خلافت بعد از خودش برگزید.

[1]. ابن عبدالبر، یوسف بن عبد الله‏، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، تحقیق، البجاوی، علی محمد، ج 4، ص 1614، بیروت، دار الجیل، چاپ اول، 1412ق.

[2].البته برخی نام وی را از قبل عبدالله می‌گویند. ابن سعد کاتب واقدی، محمد بن سعد‏، الطبقات الکبری‏، تحقیق، عطا، محمد عبد القادر، ج 3، ص 125، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1410ق.

[3]. مقریزی، تقی الدین‏، امتاع الاسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و المتاع‏، تحقیق، نمیسی، محمد عبد الحمید، ج 6، ص 167، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1420ق.

[4]یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج2، ص127، بیروت، 1379ق/1960م.

[5]. ابن اثیر، اسد الغابة، ج 3، ص 229، بیروت، دارالفکر، 1409ق.

[6]. بلخى، مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، ج 4، ص 20، بیروت، دار إحیاء التراث، 1423ق.

[7]. همان، ج 3، ص 205؛ قرطبى، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، ج ‏16، ص 194- 195، تهران، ناصر خسرو، 1364ش.

[8]. ابن قتیبة، أبو محمد عبد الله بن مسلم، المعارف، تحقیق، ثروت عکاشة، ص 170، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب، چاپ دوم، 1992م؛ طبری، أبو جعفر محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک(تاریخ طبری)، تحقیق، ابراهیم، محمد أبو الفضل، ج 3، ص 424، بیروت، دار التراث، چاپ دوم، 1387ق.

[9]. ابن سعد، الطبقات الکبری، ج3، ص126؛ المعارف، ص172-173.

[10]. مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، ج 4، ص 145، بور سعید، مکتبة الثقافة الدینیة، بی‌تا.

[11]. أسدالغابة، ج ‏3، ص 481.

[12]. تاریخ الامم و الملوک(تاریخ طبری)، ج 2، ص 316؛ ابن کثیر دمشقی‏، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة،ج 3، ص 28، بیروت، دار الفکر، 1407ق. ر. ک: «اسلام ابوبکر پس از پنجاه نفر»، 48715.

[13]. فخر رازى، ابوعبدالله، مفاتیح الغیب‏، ج ‏16، ص 50، بیروت، دار احیاء التراث العربى، چاپ سوم‏، سال 1420 ق.

[14]. مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‏7 ، ص 419، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دهم، 1371ش؛ مفاتیح الغیب‏، ج ‏16، ص 50؛ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 19، ص 33، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق؛ البدایة و النهایة، ج 3، ص 184؛ ر. ک: «همراه پیامبر(ص) در غار ثور»، 21776.

[15]. بلاذری، احمد بن یحیی،انساب الاشراف، تحقیق، زکار، سهیل، زرکلی،ج 10، ص 67، ریاض، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، 1417ق؛ اسد الغابه، ج3، ص214.

[16]. ابن أبی الحدید، عبد الحمید بن هبه الله، شرح نهج البلاغة، محقق، مصحح، ابراهیم، محمد ابوالفضل،‏ ج ‏13، ص 281، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، چاپ اول، 1404ق). ر. ک: «نجنگیدن ابوبکر در جنگ‌ها»، 48856.

[17]. ر. ک: «چگونگی به خلافت رسیدن سه خلیفۀ اول»، 2297.

[18]. تاریخ یعقوبی، ج2، ص136-138؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج3، ص419-420.

[19]. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، محقق، مصحح، موسوی جزائری، سید طیب،‏ ج 2، ص155 - 156، قم، دار الکتاب، چاپ سوم، 1404ق. ر. ک: «برگرداندن فدک به حضرت زهرا و مخالفت عمر با آن»،54472.

[20].ر. ک: «جسارت ابوبکر به امام علی(ع) و حضرت زهرا(س)»، 117551.

[21]. تاریخ یعقوبی، ج2، ص138؛ تاریخ الامم و الملوک، ج3، ص419-420.

[22]. تاریخ الامم و الملوک، ج3، ص 420.