واژه‌های یاد شده اگرچه تا حدودی مترادف بوده و گاه به جای یکدیگر نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند، اما لغت‌دانان تفاوت‌هایی را نیز میان آنها ذکر نموده‌اند.

واژه «ملّت» به معنای آن چیزی است که خداوند به وسیله پیامبرانش برای بندگان خود ارسال کرده، تا به سمت خدا حرکت کنند؛[1] لذا به افرادی که در یک دین جمع می‌شوند، ملت گفته می‌شود.[2]

واژه «دِین»(با کسره حرف«راء») به معنای «طاعت»،[3] «عادت»،[4] «حساب»[5] است. و نیز هر آنچه مردم اعتقاد دارند که با انجام آن به خدا نزدیک می‌شوند.

واژه «سنت» از ریشه «سنن» و به معنای طریقه، روش است.[6]

با توجه به این مقدمات، واژه معنای واژه ملت و دین شبیه است؛[7] اما فرق کمی با هم دارند. فرق آن دو، این است که ملّت اسم برای خود شریعت بوده و به بنیان‌گزاران شریعت اضافه می‌شود، مانند «ملّة إبراهیم»، اما واژه دین عمومیت بیشتری داشته و علاوه بر بنیانگزاران به معتقدان شریعت نیز اضافه می‌شود؛[8] هم‌چنین عبارت «دین خدا» استعمال می‌شود، اما «ملّت خدا» به کار برده نمی‌شود. به عبارت دیگر، دین به خدا و پیامبر و دیگر اشخاص نسبت داده می‌شود، امّا ملّت فقط به رهبر و آورنده دین اضافه می‌شود؛ لذا بین واژه ملت و دین رابطه عموم و خصوص مطلق برقرار است، به این معنا که «کلُ ملةٍ دینٌ و لیس‏ کلُ‏ دینٍ‏ ملة» هر ملتی، دین به شمار می‌آید، اما هر دینی، ملت به شمار نمی‌آید.[9]

با توجه به آنچه گفته شد، معنای بخشی از دعاهای ماه مبارک رمضان: «...یا حَسَنَ التَّجَاوُزِ تَوَفَّنِی‏ عَلَى‏ مِلَّةِ إِبْرَاهِیمَ‏ وَ فِطْرَتِهِ‏ وَ عَلَى دِینِ مُحَمَّدٍ وَ سُنَّتِه‏....»؛[10] آن است که: ای خدایی که به خوبی گناهان را می‌بخشی! من را در حالی بمیران که بر ملت حضرت ابراهیم(ع) و فطرت او و بر دین حضرت محمد(ص) و سنت او هستم.[11]

[1]. ‏طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، تحقیق، حسینی‏، سید احمد، ج 5، ص 474، تهران، کتابفروشی مرتضوی، چاپ سوم، 1375ش.

[2]. ابن درید، محمد بن حسن،‏ جمهرة اللغة، ج 1، ص 168، بیروت، دار العلم للملایین‏، چاپ اول، 1988م‏.

[3]. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج 13، ص 170، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، 1414ق.

[4]. فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، محقق، مصحح، مخزومی، مهدی، سامرائی، ابراهیم، ج 8، ص 73، قم، هجرت، چاپ دوم، 1410ق.

[5]. لسان العرب، ج ‏13، ص 169.

[6]. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن‏، ص 429، بیروت، دار القلم‏، چاپ اول، 1412ق.

[7]. همان، ص 323.

[8]. عسکرى، حسن بن عبدالله‏، الفروق فی اللغة، ص 214، بیروت، دار الافاق الجدیدة، چاپ اول، 1400ق‏.

[9]. همان.

[10]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 4، ص 73، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.

[11]. «دلیل پیروی پیامبر از دین ابراهیم»، 5989؛ «شأن نزول و معنای آیه 130 سوره بقره»، 70026؛ «حضرت ابراهیم(ع)؛ پدر مسلمانان»، 45736؛ سنت تغییر ناپذیر الهی، 68891.