مؤسس فرقه یا طریقت تیجانیه؛ فردی به نام «احمد بن مختار بن حمد شریف تیجانی»، متولد 1150 هجری قمری در الجزایر است. وی (که از اهل سنت بود) در کودکی قرآن و احادیث را حفظ کرد و در جوانی تحصیلات قرآنی، تفسیر و احادیث و فقه و اصول را نزد اساتید مختلف و در کشورهای مختلفی؛ چون الجزایر، مغرب و مصر، آموخت. او به تدریج و پس از ملاقات با برخی از اهل تصوف، به صوفی‌گرایی گرایش یافت و سپس کتاب‌هایی را تحت عنوان «یادداشت‌ها و نظرات درباره اهل سنت و صوفی‌گرایی»، «تفسیر بخش اول مجموعه فقهی شیخ خلیل در خصوص فقه مالکی»، «تفسیر آیات قرآنی و احادیث»، «مراسم عبادی برای عموم مسلمانان»، «مجموعه ذکر و اوراد» و ... تحریر کرد. او طریقت جدیدی به وجود آورد و برای ترویج آیین خویش سفرهای بسیاری به قاهره، تلسمان و شمال آفریقا و حج انجام داد.
پس از فوت شیخ احمد تیجانی در سال 1230 هجری، طبق وصیت وی، پسرانش جانشینی و رهبری فرقه را بر عهده گرفتند و در جهت بسط و گسترش عقاید آن در منطقه صحرا و سودان و دیگر مناطق آفریقایی به تبلیغات پرداخته و سبب افزایش پیروان این طریقت شدند. این طریقت عمدتاً از طریق کوشش‌های «شیخ محمد الحافظ بن مختار حبیب» از شاگردان اولیه شیخ به غرب سودان، سنگال و موریتانی نفوذ کرد. نخستین تلاش‌های منسجم برای گسترش تعالیم این طریقه در سرزمین آفریقای سیاه و هوسا زبان را «شیخ عمر الفوتی تال» انجام داد. وی در اثر خود «ریماح» اصول تیجانیه را به رشته تحریر در آورد و معتقد به برخی اصلاحات در اعتقادات تیجانیه بود، در عین حال علیه استعمار فرانسه نیز اعلام جهاد کرد. در دهه‌های گذشته، پیروان این طریقت بیشتر در نواحی شمال، شمال غرب، غرب و مرکز آفریقا فعالیت دارند. در برخی کشورها مانند سنگال، درصدهای بسیاری از مردم پیرو طریقت تیجانیه هستند و قدرت و نفوذ بسیاری را نیز دارند. پیروان این فرقه در آسیا، اروپا و آمریکا نیز به صورت پراکنده وجود دارند و خانقاه‌هایی را نیز برای خود در برخی از کشورها بنا کرده‌اند. این گسترش در کشور غنا قوی‌تر و وسیع‌تر بوده است. تیجانی‌ها در کشور غنا قدرت بسیاری دارند و به جهت فعالیت‌های عرفانی و معنوی و احساس برادری و وحدت با سایر ادبان و نیز قدرت اقتصادی، رهبری جامعه اسلامی را در اختیار دارند. در تمامی استان‌های غنا، امامت جماعت و رهبری جامعه اسلامی در دست این فرقه است.
پیروان این طریقه بر طبق تعالی شیخ احمد تیجانی به ذکر و عبادت می‌پردازند و معتقدند که ذکر گفتن و رعایت و انجام احکام اسلام از مهم‌ترین اصول پیروی از این طریقت است.
مسلمانان تیجانیه دارای تعصبات خاص خویش در زمینه وابستگی فرد به فرد بوده و همه پیروان خود را از یک پیکر و بدنه به حساب می‌آورند و تعرض به فرد را مانند تعرض به کل افراد این طریقت می‌دانند و این امر برای آنها بسیار با اهمیت است. از طرف دیگر وجود ارتباطات ملی و بین المللی بین شخصیت‌های مهم و برجسته این طریقت و نیز پراکندگی پیروان بسیار این فرقه در نقاط مختلف جهان سبب شده، وقتی به هر منطقه‌ای سفر کنند، به راحتی می‌توانند هم گروه یا فردی از فرقه تیجانی را یافته و با وی ارتباط برقرار سازند.
یکی از جنبه‌های مهم عبادت این گروه که در تشکیلات آنها نقش اساسی دارد، اجتماع آنها بلافاصله پس از ادای فریضه نماز مغرب است که به دور یک پارچه سفید رنگ می‌نشینند و با تسبیح به ذکر و دعا مشغول می‌شوند و اینکار را براساس تعلیمات شیخ احمد تیجانی که معتقد بود آن‌را از پیامبر اسلام(ص) در خواب آموخته، انجام می‌دهند. این نوع از ذکر که «ورد» نامیده می‌شود شامل استغفار، صلوات، فاتحه، لااله الا الله و قرائت آیات قرآن است که هر عضو فرقه وظیفه دارد به صورت انفرادی یا گروهی بعد از نماز انجام دهد. در سلسله مراتب این فرقه، در شهر و استان‌های مختلف فردی وجود دارد که خلیفه نام دارد او رئیس مذهبی آن منطقه بوده و برای انجام مسئولیت‌ها کسانی تحت نظر او هستند.
فرقه تیجانی در کشور غنا قدرت بالایی دارد. این نفوذ را باید در سازگاری این طریقت با فرهنگ و هویت آفریقایی دانست؛ زیرا در این فرقه، آداب و رسوم آفریقایی با آداب مذهبی و سایر مراسم سنتی آمیخته است. رهبران این طریقت نسبت به اجرای سرود و طبل زدن و حتی اجرای رقص آفریقایی در مراسم اسلامی از خود تعصب نشان نمی‌دهند و این رفتار سبب شده مردم بومی غنا احساس نزدیکی با این طریقت داشته باشند.
طلاب این فرقه زبان عربی را فرا می‌گیرند ولی برای آن اهمیت چندانی قائل نیستند و زبان محلی هوسا را برای تدریس، تبلیغ و آموزش استفاده می‌کنند.
پیروان تیجانیه دارای دو مراسم مولودی‌اند: نخست مولود پیامبر اسلام و دیگری جشن مولودی شیخ احمد تیجانی یا شیخ ابراهیم نیاس. البته گروه وهابیون نیز در آن‌جا حضور دارند و همواره بین آنها تنش و اختلاف وجود دارد. برای مثال وهابیون در خصوص جشن میلاد پیامبر(ص) معتقدند که سند آن در قرآن وجود ندارد، بنابر این برگزاری این جشن حرام است، ولی پیروان تیجانیه ادعای آنها را افراطی دانسته و تکذیب می‌کنند.
بنیان‌گذار و رهبران طریقت تیجانیه نیز خود را از نسل ائمه اطهار می‌دانند و اهل بیت(ع) نیز در میان آنها جایگاه والایی دارند.[1]
ما در این گفتار سعی داشتیم زمینه آشنایی کلی با یکی از طریقت‌های صوفیه که امروزه نیز پایگاه مردمی بسیاری را دارد، به وجود آوریم. اما بررسی عمیق دیدگاه‌ها و عقاید این گروه و همچنین نقد و بررسی آنها، ‌نیاز به اطلاعات دقیق و تحقیقات میدانی گسترده دارد که در این مختصر نمی‌گنجد.

---