جستجوی پیشرفته
بازدید
36529
آخرین بروزرسانی: 1396/11/21
خلاصه پرسش
معنای «تکلیف» چیست و چه تفاوتی با «وظیفه» دارد؟
پرسش
معنای «تکلیف» و «وظیفه» چیست؟ آیا فرقی میانشان وجود دارد؟ لطفاً دقیق جواب بدهید.
پاسخ اجمالی
واژه «تکلیف»؛ در لغت به این معانی آمده است: «چیزی از کسی خواستن که در آن رنج باشد»، «کسی را در رنج انداختن»،[1] «وظیفه‌ای که باید انجام داد»،[2] «امری که انجام آن سختی و مشقّت دارد» و «آنچه که در معرض ثواب و عقاب است».[3]
معنای واژه «وظیفه» در لغت؛ یعنی آنچه اجرای آن شرعاً یا عرفاً در عهده کسی باشد؛[4] که تقریباً مترادف با همان معنای لغوی «تکلیف» است.
بنابراین، میان «تکلیف» و «وظیفه» تفاوت چندانی وجود ندارد.
در فقه و حقوق اسلامی نیز این دو واژگان به صورت مترادف مورد استفاده قرار می‌گیرد که ناظر به لزوم انجام و ترک افعالی است که خدا و در پی آن، قانون اسلامی به آنها امر و یا از آنها نهی کرده است.
با این حال؛ با نگاهی دقیق‌تر شاید بتوان اندک تفاوتی میان این دو واژگان یافت:
«وظیفه» بیشتر در حقوق اجتماعی و فلسفه اخلاق به‌کار می‌رود؛[5] اما «تکلیف» بیشتر به عنوان یکی از واژه‌های کلیدی نظام حقوقی اسلام مورد استفاده قرار می‌گیرد.
البته تکلیف با تحمیل تفاوت دارد: تحمیل جایی به کار می‌رود که افزون بر مشقت، از نظر روانی نیز کار بر انسان سنگین باشد؛ حال آن‌که تکلیف اگرچه دارای مشقت است، از نظر روانی ممکن است هیچ‌گونه احساس سنگینی نداشته باشد و یا حتی انجام دادن آن برای انسان شیرین نیز باشد؛[6] برای مثال، استغفار به درگاه خداوند برای شخص گناهکار تکلیف است؛ اما چه‌بسا شخص نادم از نظر روانی هنگام استغفار احساس سنگینی و مشقت نمی‌کند، بلکه احساس رضایت و بهجت درونی به وی دست می‌دهد، هرچند ممکن است فراهم نمودن شرایط استغفار برای وی دشوار باشد؛ همچنین تکلیف به جهاد، الزام به فعالیتی است که با خطرات جدی از جمله از دست دادن جان و مال همراه است؛ ولی با توجه به جایگاه ارزشی آن، برای افراد بسیاری، این تکلیف با شیرینی خاصی همراه بوده است و در صدر اسلام افراد برای انجام دادن آن با یکدیگر به رقابت می‌پرداختند.
با این نگاه که «تکلیف» یک الزام است، با قواعد حقوقی و بایدها و نبایدها پیوند می‌خورد. به عبارت دیگر، بسیاری از قواعد حقوقی که جنبه الزام دارد، «تکلیف» محسوب می‌شود.
نکته مهم این است که برای «تکلیف» به مبنای مشروعیت نیاز است. کسی می‌تواند دیگری را به کار برانگیزد که نسبت به او فرمانروایی داشته و اطاعت از او واجب باشد؛[7] از این‌رو، صدور فرمان از شخص دارای صلاحیت، عنصر سازنده تکلیف است. بنابراین، واژه تکلیف در حوزه الزام‌های ناشی از قرارداد میان اشخاص کمتر به کار می‌رود؛ زیرا این واژه درباره اشخاصی که مساوی‌اند و هیچ‌یک بر دیگری برتری و سلطنت ندارند و تنها با رضایت طرفین و انعقاد قرارداد، یکدیگر را به انجام دادن کاری متعهد می‌کنند، کاربردی ندارد و منشأ مشروعیت آن اراده طرفین است؛ به همین سبب در این‌گونه موارد بیشتر از واژه «وظیفه» و یا «تعهد» استفاده می‌شود.
با این توضیح روشن می‌شود که در حقوق و فقه اسلامی واژه «تکلیف» درباره توصیه‌های خداوند به کار می‌رود و در حوزه روابط اجتماعی افراد صرف‌نظر از ارتباط آن با خداوند از واژه‌هایی مانند «وظیفه»، «حق» و «تعهد» استفاده می‌شود. اما چون در نظام حقوقی اسلام قواعد رفتاری میان مردم نیز منشأ مشروعیت الهی دارد و رعایت حقوق و اجرای تعهدات در مقابل دیگران به دستور خداوند است، ممکن است چنین الزام‌هایی نیز تکلیف نامیده شود.[8]
اصولیان و فقیهان مباحث بسیاری را درباره احکام، تقسیمات، شرایط فعلیت و تنجز تکلیف بیان نموده‌اند. از مجموع این سخنان چنین استفاده می‌شود که تکلیف در حوزه ارتباطی انسان با خدا است و فعلیت و تنجز آن نیازمند قدرت، عقل و آگاهی است.
بنابراین، هرچند تکلیف و وظیفه در معنای لغوی تقریباً مترادف به‌کار می‌روند، ولی تکلیف به نوعی نظر به مقام شارع و دستور دهنده عالی دارد.
 

[1]. لغت‌نامه دهخدا، واژه «تکلیف».
[2]. فرهنگ فارسی معین، واژه «تکلیف».
[3]. طریحى، فخر الدین بن محمد، مجمع البحرین‏، محقق، حسینى اشکورى، احمد، ج 5، ص 115، تهران، مرتضوی‏، چاپ سوم‏، 1375ش؛ فیروز آبادى، محمد بن یعقوب‏، القاموس المحیط، ج 3، ص 259، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول‏، 1415ق.
[4]. لغت‌نامه دهخدا، واژه «وظیفه».
[5]. مانند نظریه اخلاقی «وظیفه‌گرایی» امانوئل کانت (1724 – 1804م) فیلسوف برجسته آلمانی. نظریه اخلاقی کانت جزء نظریات واقع گرایانه‌ای است که تأکید فراوانی بر عنصر وظیفه دارد. ر. ک: مصباح یزدی، محمد تقی، نقد و بررسی مکاتب اخلاقی، محقق، شریفی، احمد حسین، ص 276 – 298، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ دوم، 1387ش.
[6]. عسکرى، حسن بن عبدالله‏، الفروق فی اللغة، ص 210، بیروت، دار الافاق الجدیدة، چاپ اول‏، 1400ق.
[7]. مجمع البحرین، ج 5، ص 115.
[8]. ر. ک: حکمت‌نیا، محمود، فلسفه نظام حقوق زن، ص 48 – 50، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، 1390ش.
نظرات
تعداد نظر 0
لطفا مقدار را وارد نمایید
مثال : Yourname@YourDomane.ext
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید

طبقه بندی موضوعی

پرسش های اتفاقی

  • آیا در ازدواج موقت، بخشش مدت باقیمانده با استفاده از پیامک امکان‌پذیر است؟
    80360 پایان و تمدید ازدواج موقت 1393/04/21
    بخشش باقیمانده مدت در ازدواج موقت، صیغه خاصی ندارد و نیازی نیست به صورت لفظی باشد. پس اگر مرد از طریق پیامک به این امر اقدام کند کافی است و موجب جدایی زوجین خواهد شد. البته برخی مراجع[1] در صورتی عقد را از طریق ...
  • قوم عمالقه چه کسانی بودند؟
    33014 تاریخ 1392/01/24
    عمالقه؛ امتی بزرگ با قامتی دراز و تنومند، آنها قومی باستانی و کهن بودند که در مناطق مختلف جهان سکونت داشتند. در قرآن به صراحت اسمی از اینان برده نشده است، اما برخی از مفسران، آیاتی که اشاره به اقوامی قوی هیکل و درشت اندام دارد را ...
  • لفظ جلاله الله در اصل چه بوده و ال در آن کدامیک از اقسام ال است؟
    14878 لغت شناسی 1395/05/16
    در اشتقاق لفظ جلاله «الله» و نوع «ال» آن بین اندیشمندان علم ادب چهار دیدگاه وجود دارد: 1. اصل الله «اِلاه» بوده که ال تعریف بر آن داخل شد، سپس همزه‌اش برای تخفیف[1] حذف گردید، دو لام کنار هم اجتماع کردند که اولی در ...
  • تعریف قیاس اقترانی و استثنائی در منطق؟
    24851 Islamic Philosophy 1390/10/22
    نتیجه قیاس، گاهى به صورت پراکنده در مقدمتین موجود است؛ یعنى هر جزء (موضوع و یا محمول در حملیه، و مقدّم یا تالى در شرطیه) در یک مقدمه قرار گرفته است، و گاهى یک جا در مقدمتین قرار گرفته است. اگر به صورت پراکنده در مقدمتین قرار گیرد، «قیاس ...
  • آیا حکومت امام علی(ع)، دارای قانون اساسی بود؟!
    4447 رفتار امام علی ع 1398/01/14
    در گذشته‌های نه چندان دور، در هیچ منطقه‌ای از جهان، با آن‌که معیارهایی برای شیوه مناسب حکومتی اعلام می‌شده، اما قانون اساسی به شکل امروزین آن وجود نداشت. حکومت پیامبر اسلام و امام علی(ع) نیز از این قاعده استثنا نبوده است، اما این بدان ...
  • آیا نامه امام علی (ع) به مالک اشتر در سازمان ملل به ثبت رسیده است؟
    24757 درایه الحدیث 1389/02/05
    اطلاعاتی که ما در این زمینه به دست آوردیم این است که یکی از مسئولان بنیاد نهج البلاغه در ارتباط با فراگیر شدن نهج‌البلاغه در سطح بین‌المللی می گوید: در رابطه با فراگیر شدن نهج‌البلاغه در سطح بین‌الملل هم کارهایی را انجام دادیم.‌ برای مثال‌، چند سال پیش عهدنامه ...
  • در چه مواردی باید کفاره جمع داد؟
    34067 Laws and Jurisprudence 1388/12/02
    برای کفارۀ جمع مواردی در کتب فقهی بیان شده است، از جمله: 1. اگر کسی مرتکب قتل عمد شود لازم است کفاره جمع بدهد[1]. 2. اگر شخص روزه دار به چیز حرامى روزه خود را باطل کند، چه آن چیز اصلاً حرام‏ باشد؛ مثل ...
  • معنای «قناطیر مقنطره» که در قرآن به آن اشاره شده، چیست؟
    2679 تفسیر 1402/01/10
    «زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنینَ وَ الْقَناطیرِ الْمُقَنْطَرَةِ ...»؛[1]محبّت امور مادى، از زنان و فرزندان و اموال فراوان ...، در نظر مردم زیبا جلوه داده شده است.واژه «قناطیر» جمع واژه «قنطار» است که در اصل به معناى «چیز سخت و محکم» بوده، ...
  • کدام سوره بیانگر این مطلب است که دانش ما از یک قطره از آب اقیانوس هم کوچک تر و کمتر است؟
    15836 تفسیر 1390/08/08
    مطلبی که در پرسش آمده است، در برخی از سوره های قرآن بدان اشاره شده است که دریاها اگر مرکّب شوند، برای علم پروردگار، به پایان می رسند قبل از آن که علم خدا پایان پذیرد. خداوند در قرآن می فرماید: از علم به شما داده نشده، مگر اندکی. ...
  • در برخی از دعاها، برای خانواده امام زمان(عج) و فرزندانشان دعا می‌کنیم. آیا حضرتشان ازدواج کرده و دارای فرزندانی هستند؟
    6912 امام مهدی عج 1397/01/04
    درباره ازدواج حضرت مهدی(عج) نظراتی وجود دارد و صاحبان هر نظر برای اثبات مدعای خود شواهدی ارائه می‌کنند.[1] گروهی که معتقد به ازدواج کردن آن‌حضرت هستند، می‌گویند که در برخی از دعاها به فرزند داشتن حضرت مهدی اشاره شده است؛ مانند: 1. «اللَّهُمَّ أَعْطِهِ ...

پربازدیدترین ها