پیش از مراجعه به آیات و احادیث مرتبط؛ توجّه به این نکات، سودمند است.

الف) مبارک مطلق‏

مبدأ همه‌ی برکات جهان هستى، ذات مقدّس حق تعالى است. او است که همه‌ی برکات را پدید و فرود آورده و رحمت و برکتش، همه چیز را فرا گرفته است؛ از این‌رو مبارکِ مطلق(بی‌قید و شرط)، خدا است و «مبارک»، یکى از صفات بارى تعالى است.[1] و همه‌ی آفریده‌ها، چه بدانند و چه ندانند، چه بخواهند یا نخواهند، به اندازه ظرفیت و شایستگىِ خود، از برکات الهى، برخوردارند.

ب) پیوند عوامل مادّى و معنوى برکت‏

در متون اسلامی؛ عوامل معنوى برکت، در کنار اسباب مادّى آن، قرار دارند. آنچه از هم‌جوارى این دو دسته از عوامل بر می‌آید، این است که در جهان‌بینى اسلامى، اعتقاد به تأثیر معنویّت در خیر و برکت و توسعه و شکوفایى مادّى، به معناى نفىِ اسباب مادّى یا کم‌رنگ کردن نقش آنها در برکت و توسعه اقتصادی نیست؛ بلکه بدین معنا است که اسلام، علاوه بر عوامل مادّىِ شناخته شده براى برکت و توسعه، عوامل معنوی را هم مؤثّر می‌داند و معتقد است که باورهاى صحیح دینى، اخلاق شایسته و اعمال نیکو نیز در برکت و شکوفایى و توسعه اقتصادى زندگی فردی و اجتماعی، نقش دارند.

قرآن کریم، در این‌باره تصریح می‌کند: «و اگر اهل شهرها و آبادی‌ها، ایمان می‌آوردند و تقوا پیشه می‌کردند، به یقین برکات آسمان و زمین را بر آنها می‌گشودیم، ولى آنها حق را تکذیب کردند؛ ما هم آنان را به کیفر اعمالشان مجازات کردیم».[2]

خداوند، در آیه‌ی دیگرى، از قول نوح(ع) می‌فرماید: «و گفتم: از پروردگار خویش آمرزش بطلبید که او بسیار آمرزنده است،  تا باران‌هاى پربرکت آسمان را پى در پى بر شما فرو فرستد، و شما را با اموال و فرزندان فراوان کمک کند و باغ‌هاى سرسبز و نهرهاى جارى در اختیارتان قرار دهد».[3]

به‌علاوه؛ نه تنها ارزش‌هاى معنوى، در برکات مادّى و تداوم آن تأثیر دارند، بلکه عکس آن نیز درست است؛ یعنى برکات مادّى در چارچوب رهنمودهاى اسلامى، موجب تقویت و شکوفایى ارزش‌ها و برکات معنوى می‌گردند.

از یک‌سو؛ قرآن تأکید دارد که اگر ایمان و تقوا در جامعه فراگیر شود، برکات الهى از آسمان و زمین، مردم را فرا خواهند گرفت و زندگی و جامعه‌ی بشرى، شاهد برکات همه ‏جانبه مادّى و توسعه اقتصادى خواهد بود. از سوى دیگر؛ در اسلام، کارِ سالم براى تأمین زندگى آبرومندانه، از بزرگ‌ترین عبادت‌ها و ارزش‌هاى معنوى شمرده می‌شود. این فرمایش پیامبر خدا(ص)، در بیان همین مطلب است: «عبادت، هفتاد بخش است. برترینِ آنها، کسب [درآمد] حلال است».[4]

در پرتو این نگرش، اسلام، همه‌ی تلاش‌هایى را که در جهت پدید آوردن برکات مادّى صورت می‌گیرند، چنانچه با انگیزه صحیح و در جهت سازندگى انسان باشند، عبادت می‌شمرد و مقدّس می‌داند و معتقد است که برکات مادّى و معنوى، تنها در کنار هم پدید می‌آیند.

عوامل خیر و برکت ‏در زندگی

برخی از عوامل خیر و برکت در زندگی فردی و اجتماعی عبارت است از:

1. ایمان و تقوا

در قرآن و حدیث به اثر عمیق ایمان و تقوا در زندگى مادى انسان‌ها، اشاره شده است:[5]

«و اگر اهل شهرها و آبادی‌ها ایمان می‌آوردند و پرهیزکارى پیشه می‌کردند، یقیناً [درهاىِ‏] برکاتى از آسمان و زمین را بر آنان می‌گشودیم، ولى [آیات الهى و پیامبران را] تکذیب کردند، ما هم آنان را به کیفر اعمالى که همواره مرتکب می‌شدند [به عذابی سخت‏] گرفتیم».[6]

امام علی(ع): «شما را به تقوای الهی، سفارش می‌کنم ...؛ زیرا هرکس تقوا پیشه کند، سختی‌ها، پس‏ از آن‌که نزدیک شده‌اند، از او دور می‌شوند ... و رحمت، پس از آن‌که رمیده است، به او مهربان می‌گردد و [چشمه‏] نعمت‌ها، پس از آن‌که خشکیده، بر او جوشان می‌شود و [بارانِ‏] برکت، پس از آن‌که نَم نَم گشته است، بر او سیل‌آسا می‌گردد».[7]

امام صادق‌(ع) درباره‌ی این سخن خدای متعال که: «مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِب»‏؛[8] یعنى در آنچه به او داده، برکت قرار می‌دهد.[9]

2. عدالت‌ورزی

امام على(ع): «به سبب عدالت، برکت‌ها افزونى می‌یابند».[10]

امام صادق(ع): «اگر میان مردم دادگرى شود، همه بی‌نیاز می‌شوند، آسمان روزى خود را فرو می‌ریزد، و زمین به اذن پروردگار متعال، برکت خویش را بیرون می‌آورد».[11]

3. صله‌ی رحم‏

پیامبر خدا(ص): «هر کس خوش دارد که عمرش طولانى و روزی‌اش فراوان شود، تقوای الهی پیشه کند و صله‌ی رحم نماید».[12]

امام على(ع): «برترین چیزى که وسیله‌جویان به آن متوسّل می‌شوند، ایمان به خدا و پیامبرش ... و صله‌ی رحم است، که مایه فزونى ثروت و تأخیر افتادن اجل است».[13]

4. اطعام‏

پیامبر خدا(ص): «برکت، به خانه‌اى که از آن به مردم نیکى برسد، سریع‌تر می‌رسد تا فرو رفتن تیغ در کوهان شتر یا رسیدن سیل به پایان [مسیرِ] خود».[14]

5. سلام دادن به هنگام ورود به خانه‏

پیامبر خدا(ص): «هر گاه یکى از شما به خانه‌ی خود وارد می‌شود، سلام کند؛ چرا که برکت می‌آورد و فرشتگان با آن، مأنوس می‌شوند».[15]  

6. راست‌گویی در معامله

پیامبر خدا(ص): «هرگاه دو معامله‌گر راست بگویند، به هر دوى آنها، برکت داده می‌شود. و هر گاه دروغ بگویند و خیانت کنند، به هیچ کدامشان برکت داده نخواهد شد».[16]

7. قناعت‏

پیامبر خدا(ص): «قناعت، برکت است».[17]

8. راضى بودن انسان از تقدیر خداوند

پیامبر خدا(ص): «هر کسى روزی‌اى دارد که ناچار به او خواهد رسید. پس هر کس به آن راضى شود، برایش پُربرکت خواهد شد و او را بس خواهد بود و هر کس به آن راضى نباشد، نه برکت خواهد یافت و نه او را بس خواهد بود. روزى، در پى انسان است، آن‌گونه که اجلش در پى او است».[18]

موارد دیگری نیز برای کسب برکت وجود دارد که در این نوشتار به همین مقدار بسنده می‌شود.[19]

[1]. قمى‏، قاضى سعید، شرح توحید الصدوق، ج ‏3، ص 148، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى،‏ چاپ اول‏، 1415ق.

[2]. اعراف، 96.

[3]. نوح، 10 - 12.

[4]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ‏5، ص 78، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.

[5]. ر. ک: مائده، 66؛ طلاق، 2 – 3.

[6]. اعراف، 96.

[7]. سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق، صبحی صالح، ص 312 – 313، قم، هجرت، چاپ اول، 1414ق.

[8]. «هر کس تقواى الهى پیشه کند، خداوند راه نجاتى براى او فراهم مى‏کند، و او را از جایى که گمان نمی‌کند، روزى می‌بخشد». طلاق، 2 – 3.

[9]. فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیر الصافی، ج ‏5، ص 188، تهران، الصدر، چاپ دوم، 1415ق.

[10]. لیثی واسطی، علی، عیون الحکم و المواعظ، ص 188، قم، دار الحدیث، چاپ اول، 1376ش.‏

[11]. کافی، ج ‏3، ص 568.

[12]. کوفی اهوازی، حسین بن سعید، الزهد، ص 39، قم، المطبعة العلمیة، چاپ دوم، 1402ق.

[13]. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج ‏1، ص 205، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413ق.

[14]. کافی، ج ‏4، ص 29.

[15]. شیخ صدوق، محمد بن على‏، علل الشرائع، ج ‏2، ص 583، قم، کتاب فروشی داوری، چاپ اول، 1385ق.

[16]. کافی، ج ‏5، ص 174.

[17]. کوفی، محمد بن محمد اشعث، الجعفریات(الأشعثیات)، ص 160، تهران، مکتبة نینوی الحدیثة، چاپ اول، بی‌تا.

[18]. دیلمی، حسن بن محمد، اعلام الدین فی صفات المؤمنین، ص 342، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، 1408ق.

[19]. ر. ک: محمدى ری‌شهرى، محمد، آژیر، حمیدرضا، شیخى، حمیدرضا، دانشنامه قرآن و حدیث، ج ‏12، ص 355 – 549، قم، دار الحدیث‏، چاپ دوم، 1391ش.