خدای متعال در آیه 4و 5 سوره علق، و در نخستین آیاتی که بر پیامبر اسلام(ص) نازل فرمود، مسئله تعلیم از طریق قلم را مطرح نمود: «الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ، عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ»؛ همان کسى که به وسیله قلم تعلیم نمود، و به انسان آنچه را که نمی‌‏دانست آموزش داد.
در حقیقت این آیات، پاسخى است به گفتار پیامبر(ص) در جواب جبرئیل(ع) که به آن‌حضرت فرمود: «بخوان به نام پروردگارت که (جهان را) آفرید»، و حضرتش فرمود: «من قرائت کننده نیستم»؛ یعنى همان خدایى که به وسیله قلم، انسان‌ها را تعلیم داد، و به انسان آنچه را که نمی‌‏دانست آموخت، قادر است که به بنده‌‏اى درس نخوانده مانند تو نیز خواندن را بیاموزد.
مفسران در ارتباط با چیستی «قلم» و آنچه را که خداوند به انسان آموخت، مطالبی را نقل کرده‌اند که در این‌جا به برخی از آنها به طور اختصار اشاره می‌شود:
1. جمله «الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ» می‌تواند دو معنا داشته باشد؛ نخست این‌که: خداوند نوشتن و کتاب را به انسان آموخت و قدرت و توانایى این کار عظیم را که مبدأ تاریخ بشر، و سرچشمه تمام علوم و فنون و تمدن‌ها است، در او ایجاد کرد. دیگر این‌که علوم و دانش‌ها را از این طریق و با این وسیله به انسان آموخت. و به عبارتی طبق یک تفسیر، منظور تعلیم اصل نگارش است، و طبق تفسیری دیگر، منظور دانشهایی است که از طریق نوشتن به انسان رسیده است.[1]
2. به وسیله قلم، بیان را به انسان آموخت و چیزى را که نمی‌دانست به او آموزش داد؛ از اقسام هدایت‌‏ها، امور دین، شرایع و احکام، پس تمام آنچه آدمى می‌آموزد از سوی خداى سبحان است؛ و همین دلیل بر آن است که خداى سبحان عالم است؛ براى آن‌که علم واقع و صادر نمی‌شود، مگر از طرف عالم.^[2]
3. مقصود از قلم، عقل است که فضیلت و شرافت آن معلوم و محتاج به شرح و بسط نیست، و اگر قلم حسّى(معروف) منظور باشد، آن نیز چون ترجمان عقل است، و مطالبى که به واسطه قلم از باطن و نفس انسان بروز می‌نماید، دلیل بارزى بر قلم عقلى است.[3]
4. «قلم» یعنی قلم اعلى که همان «روح اول اعظم» است؛ یعنی به وسیله و وساطت او به انسان آموخت، انسانی که دانشی نداشت، پس خداوند از علم خودش به وی آموخت و به وی صفت عالم بودن را داد.[4]
گفتنی است؛ در این‌که مراد از "انسان" در این‌جا چه کسی است؛ برخی می‌گویند چنانچه از ظاهر سیاق برمی‌‏آید جنس انسان است.[5] البته بعضى گفته‌‌اند: مراد از این آیه، تنها حضرت آدم(ع) است.[6] برخی دیگر گفته‌‏اند: منظور حضرت ادریس(ع) است؛ چون او بود که براى اولین بار با قلم خط نوشت.[7] و بعضى دیگر گفته‌‏اند: همه پیامبرانی که می‌‏توانستند بنویسند منظور این آیه هستند.[8] نظرات دیگری نیز در این زمینه ارائه شده است. [9]
آنچه را که این آیات و آیات مشابه: «ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ»[10] در صدد بیان آن هستند، اهمیت قلم و نوشتن است؛ همان چیزى که سرچشمه پیدایش تمام تمدن‌هاى انسانى، و پیشرفت و تکامل علوم، و بیدارى اندیشه‌‌ها و افکار، و سرچشمه هدایت و آگاهى بشر است.
آرى اگر قلم - که نمادی از نگارش است – در زندگی بشر جایگاهی نداشت، چگونه مطالبی که از ذهن بشر تراوش می‌نمود، ثبت و ضبط می‌شد تا هر نسل بعدى از نسل پیشین مطالب و معلوماتى استفاده نموده آنها را تکمیل نمایند و بکار بندند، و اگر قلم نبود چگونه آیات قرآن، احادیث و سخنان بزرگان دین تا حال در دسترس بشر باقى می‌ماند؟!
به همین دلیل است که خدا در آغاز سوره قلم، به قلم سوگند می‌خورد.

---