کلمه «ماهیت» به معناى «چیستى» است که در مقابل «وجود» و «هستى» می‌آید. در کلمه «ماهیت»، «ما» را «ما» ى استفهامیه دانسته و می‌‏گویند «ما هى هى؟» یا «ما هو هو؟» فلان چیز چیست؟ و سپس از عبارت (ما هى هى؟) مصدر ساخته‌‏اند. به این صورت که یک «تا» ى مصدرى اضافه کرده و «ماهیت» ساخته شده است.[1] بنابراین مقصود از ماهیت یا ذات ماهیت یک چیز، همان جنس و فصل، و ذات و ذاتیات یک چیز است. به بیان دیگر ماهیت عبارت است از اجزا و عناصرِ عقلی و درونیِ یک چیز.
کلمه «هویت» در واقع به معناى «هُو هُوَیت» یا «الذى به الشى‏ء هو هو» است. مقصود از آن تشخص و تحقق است؛ یعنى آن چیزى که مناط تشخص و تحقق شیء است. در این صورت باید گفت؛ واژه هویت معنای وسیع‌تری دارد که شامل ماهیت نیز می‌شود؛ زیرا هنگامی که مناط تشخص و تحقق دانسته شد، ماهیت نیز به نوعی شناخته می‌شود. به بیان دیگر، «هویت» کلمه مبهمى است که با آن هم به وجود می‌توان اشاره کرد و هم به ماهیت؛ زیرا هر هویتى تحلیل می‌شود به ماهیت و وجود، یعنى ذهن براى آن دو چیز تشخیص می‌دهد: ماهیت و وجود؛[2] با هویت می‌توان به مجموعه وجود و ماهیت چیزی اشاره کرد. البته گاهی این دو واژه به صورت مرادف کنار هم یا به‌جای یکدیگر ذکر می‌شوند.[3]، [4]
بنابراین ماهیت و ذات انسان چیزی جز حیوان ناطق مثلاً نیست؛ قهراً نه فقر و نیازمندی جزء ذات و ماهیت انسان است و نه بی‌نیازی؛ اما از آن‌جا که هویت یعنی وجود انسان چیزی جز وابستگی و نیاز به علت نیست، بنابراین وجود انسان مانند وجود همه‌ی ممکنات عین فقر و نیازمندی است.[5]
با توجه به مطالب گفته شده، روشن شد که وجود ذاتی ماهیت نیست؛ زیرا ذات و ماهیت هر چیزی فقط جنس و فصل او‌ است؛ لذا نه وجود از اجزای ماهیت است و نه عدم و نه چیز دیگر. اما وجود برای ماهیت هر چند عرض نیست؛ ولی در عالم ذهن و با نوعی تسامح در عالم واقع، می‌تـواند به نحو عروض و عرضی مطرح باشد.[6] البته در عالم واقع به نحو عکس الحمل است؛ یعنی بر اساس اصالت الوجود، باید گفت ماهیت عارض وجود می‌شود.[7]

---