برای دست‌یابی به پاسخ مناسب باید به نکاتی توجه کرد:

1. واژۀ "رابطه" در لغت به معنای بستگی، علاقه و پیوند آمده است.[1] این کلمه بر یک پیوند دو جانبه و دو طرفه دلالت دارد؛ یعنی دو فردی که با هم رابطه دارند، هر دوی آنها خواستار این ارتباط هستند، بنابراین، به دلبستگی یک‌طرفه به کسی ارتباط و رابطه صدق نمی‌کند.

همچنین برقراری پیوند و رابطه بین دو نفر که اصلا یکدیگر را نمی‌شناسند ممکن نیست، بلکه ارتباط می‌تواند از جانب یکی از طرفین و با شناخت و علاقه و محبت او نسبت به طرف دیگر آغاز شود و زمینه‌ساز علاقۀ دو جانبه و پیوند دو طرفه بین آنها گردد.

در مورد ارتباط ما با امام زمان(عج)، آن‌حضرت به عنوان یک‌طرف این رابطه، ما را به خوبی می‌شناسد، چنان‌که در روایات آمده است که آن‌حضرت همۀ شیعیان را دوست دارد و نسبت به احوال همۀ آنها آگاه است. در روایتی آمده است که امام زمان(عج) خطاب به شیخ مفید فرمود:

"انا غیر مهملین لمراعاتکم و لا ناسین لذکرکم"؛[2] ما نسبت به احوال شما بی‌تفاوت نیستیم و یاد شما را فراموش نمی‌کنیم.

این شناخت و علاقه و محبت در بالاترین درجه است. شما در مورد کدام یک از دوستان خود چنین محبتی را سراغ دارید که همیشه و در همۀ احوال به یاد شما باشد و نسبت به شما احساس وظیفه کند و نسبت به اوضاع و احوال شما بی‌تفاوت نباشد. پس یک‌طرف این ارتباط؛ یعنی امام زمان(عج) همیشه منتظر شیعیان و پیروان خود است، تا آنها نیز با یاد او معنای حقیقی رابطه را تحقق بخشند.

طرف دیگر این رابطه ما هستیم، مسلماً کسی که اصلاً امام زمان خود را نشناخته و یا به درستی او را نمی‌شناسد، اصولاً نمی‌تواند با او ارتباط داشته باشد. چون هر فرد، ابتدا به فضایل و کرامات و زیبایی‌های روحی و اخلاقی و احیاناً جسمانی کسی آگاه می‌شود و بعد از این آگاهی است که محبت و علاقه‌ای نسبت به آن شخص در دل او ایجاد شده و در قلبش احساس تمایل به رابطه با او می‌کند و در مراحل بعد، احساس خود را با طرف مورد علاقه‌اش در میان گذاشته و احیاناً طرف مقابل هم اگر او را لایق محبت و دوستی دید، با او رابطه برقرار می‌کند. امام(عج) که همۀ شیعیان را دوست دارد، اما آیا ما نیز واقعا او را دوست داریم؟ یا تنها ادعای دوستی داریم؟ آیا ما اصلاً محبت امام زمان(عج) را نسبت به خود شناخته‌ایم تا با او دوست شویم؟

2. همان‌طور که بیان شد جریان یک ارتباط از شناخت آغاز می‌شود و سپس باعث محبت قلبی شده و در نهایت به ارتباط حضوری و تنگاتنگ و صمیمانه می‌انجامد.

اگر کسی بتواند آن قدر ارتباط عمیق قلبی خود با حضرت را محکم کند که شایستگی حضور در پیش‌گاه قدس او را پیدا کند، قطعا امکان چنین حضوری برای او فراهم است. ما در احوال بسیاری از علما و بزرگان و افراد خود‌ساختۀ بی‌ادعا می‌خوانیم که به سر منزل مقصود و نهایت درجۀ یک ارتباط عاشقانه رسیده‌اند و حقیقتا به محضر آن‌حضرت مشرف شده‌اند. البته بعضی از آنها هنگام ملاقات حضرت را نشناختند و بعداً متوجه شدند که شخص مورد ملاقات حضرت صاحب الامر(عج) بود. مثل ماجرای حاج علی بغدادی و حاج سید احمد رشتی که ماجرای ایشان در کتاب مفاتیح الجنان نقل شده و داستان‌های بسیار دیگر.[3]

توضیح: این‌که ارتباط با امام مهدی(عج) به دو صورت قابل تصور است: 1. حضوری، 2. قلبی. حال سؤال این است که آیا این دو نوع ارتباط امکان‌پذیر است؟ برای دریافت پاسخ مناسب هر یک را مستقلا بررسی می‌کنیم:

1. ارتباط حضوری: یعنی این‌که شخص به محضر امام حضور فیزیکی پیدا کند. این قسم نیز به دو گونه قابل تصور است:

1-1. امام را ببیند ولی نشناسد: این قسم بنابر روایات برای همه امکان دارد و اتفاق می‌افتد. شیخ صدوق از یکی از نواب خاص آن‌حضرت نقل می‌کند: امام زمان(عج) هر سال در موسم حج شرکت می‌کند، او مردم را می‌بیند و می‌شناسد، ولی مردم او را می‌بینند و نمی‌شناسند.[4]

بر این اساس، دیدن حضرت نه تنها امکان دارد، بلکه اتفاق هم می‌افتد، ولی شاید نتوان چنین چیزی را ارتباط نامید و منظور سؤال کننده هم نباید چنین ارتباط و دیدنی باشد.

1-2. امام را ببیند و بشناسد: در این‌که این نوع ارتباط حضوری؛ یعنی شخص در محضر امام باشد، امام را ببیند و بشناسد امکان دارد یا نه؟ در جواب باید گفت: بله امکان دارد؛ چون مقتضی موجود است و مانع مفقود؛ یعنی دلیلی ندارد اگر شخصی به لحاظ  آمادگی معنوی و دوری از گناه، قابلیت و شایستگی داشته باشد حضرت با او ملاقات نکند! پس این امکان وجود دارد، مگر این‌که مصلحتی در عدم ملاقات باشد. علاوه بر این داستان‌های زیادی از علما و بزرگان و اولیا الله نقل شده است که آنها خدمت حضرت رسیدند. بعضی از آنها امام(عج) را در حین ملاقات می‌شناختند و برخی دیگر بعد از ملاقات متوجه شدند که در محضر امام زمان خود بودند؛ اما ارتباط فقط منحصر به ارتباط حضوری به شکل ملاقات نیست، اگر چه این نوع ارتباط بسیار لذت‌بخش و مفید است، ولی به راحتی نصیب هر کسی نمی‌شود. آنچه مهم است ارتباط قلبی و عمل به دستورات آن‌حضرت در عصر غیبت است.

2. ارتباط قلبی: یعنی شخصی بدون این‌که در محضر امام حضور فیزیکی داشته باشد، قلب و روحش با امام ارتباط بر قرار کند، اعم از این‌که با زبانش با امام سخن بگوید و برای او دعا کند یا با قلبش سخن بگوید.

آیا چنین ارتباطی ممکن است و اگر ممکن است، چه راه‌هایی برای برقراری بهتر این ارتباط وجود دارد؟

در پاسخ باید گفت؛ چنین ارتباطی ممکن است. ائمه(ع) در هر حال، در هر زمان و در هر مکان که باشیم صدای ما را می‌شنوند و از حال ما خبر دارند، ما در اذن دخول حرم ائمه اطهار(ع) می‌گوییم: "اشهد أنک تسمع کلامی و تشهد مقامی"؛[5] یعنی گواهی می‌دهم که تو کلام مرا می‌شنوی و شاهد موقعیت من هستی.

بر اساس روایات فراوان ائمه و پیامبر اکرم(ص) از حال ما خبر دارند. در همین راستا در داستان اویس قرنی می‌خوانیم که او علاقۀ زیادی به پیامبر اسلام(ص) داشت، اگر چه بسیار علاقه‌مند بود که آن‌حضرت را ببیند، ولی هیچ وقت موفق به دیدار محبوبش نشد و در عین حال پیامبر(ص) از او و از عشقش به خود کاملاً با آگاه بود؛ لذا در روایتی فرمود: "رائحۀ بهشت از جانب قرن می‌وزد، ای اویس چقدر مشتاق تو هستم. هر کس او را دید سلام مرا به او برساند. آن‌حضرت در ادامۀ حدیث می‌فرماید: او هرگز مرا نخواهد دید و بعد از من در رکاب علی(ع) در صفین به شهادت می‌رسد.[6]

بنابر این، حجت خدا شاهد بر احوال ما است و از آنچه در دل داریم، بر زبان جاری کنیم یا نکنیم، با خبر است؛ لذا ما به راحتی در هر حال می‌توانیم با امام خود سخن بگوییم و با او ارتباط داشته باشیم.

در این‌جا به ذکر چند رهنمود از حضرت آیت الله بهجت برای نیل و دسترسی به شایستگی ملاقات حضوری یا ارتباط با امام زمان(عج) می‌پردازیم:

ایشان در پاسخ به سؤال کسانی که خواستار زیارت و ملاقات با امام زمان(عج) هستند می‌فرماید: زیاد صلوات اهدای وجود مقدسش نمایید، مقرون با دعای تعجیل فرجش(اللهم صل علی محمد وآل محمد و عجل فرجهم) و زیاد به مسجد جمکران مشرف شوید، با ادای نمازهایش.[7] در جای دیگر در زمینۀ راه‌های ارتباط با امام زمان(عج) می‌فرماید: راه‌های ارتباط با خدا، طاعت خدا و طاعت امام زمان(عج) است و تشخیص آن با تطبیق عمل به دفتر شرع؛ یعنی رسالۀ عملیۀ صحیحه است.[8] وی در جای دیگر در جواب کسی که می‌پرسد چگونه رابطۀ خویش با اهل‌بیت(ع) خصوصاً امام عصر را تقویت کنیم، می‌فرماید: اطاعت و فرمان‌برداری از خدا، بعد از شناخت او موجب محبت به او، و محبت به کسانی که خداوند آنها را دوست دارد، می‌شود که عبارت‌اند از: انبیا و اوصیا که محبوب‌ترین ایشان به خداوند حضرت محمد و آل او(ع) هستند و نزدیک‌ترین ایشان به ما صاحب الامر(عج) می‌باشد.[9]

راه‌های دیگری نیز برای ارتباط با امام زمان(عج) بیان شده از جمله:

2-1. دعای سلامتی امام زمان(عج) (اللهم کن لولیک ...).[10]

2- 2. دعای عهد[11] که امام صادق‌(ع) فرمود: "هر کس چهل صبح این دعا را بخواند از یاران حضرت مهدی(ع) خواهد بود".

2– 3. زیارت آل یاسین[12] که در مفاتیح الجنان موجود است و خود حضرت(عج) توصیه فرمود: هر وقت می‌خواهید به ما توجه کنید این دعا را بخوانید.

2- 4. زیارت جامعۀ کبیره ذکر شده در مفاتیح الجنان.[13]

بنابراین، می‌توان و می‌شود با امام زمان(عج) ارتباط برقرار کرد؛ اما با خواستن و سعی و تلاش نیز می‌توان هم ارتباط قلبی خود را با آن‌حضرت را تقویت کرد، و هم با نهایت کوشش و بندگی و دوری از گناهان به حضور حضرت شرفیاب شد. حتی می‌توان به جایی رسید که خود حضرت به دیدار انسان بیاید. البته باید به این نکته توجه کرد که اگر کسی این اعمال را انجام داد و باز هم موفق به دیدار نشد، نباید ناامید گردد. باید در کسب آمادگی و شایستگی بیشتر تلاش کند. البته نباید از این مطلب غفلت ورزید که چه بسا انسانی شایستگی لازم را پیدا کند، اما رسیدن به محضر امام به دلایلی به مصلحت او نباشد.

3. شاید در این‌جا این سؤال پیش بیاید که در مورد روایاتی که می‌گویند مدعیان رؤیت حضرت کذاب‌اند چه می‌گویید؟

در پاسخ می‌گوییم: بله، روایاتی وجود دارد با این مضمون که هر کس قبل از خروج سفیانی و صیحه،[14] ادعای مشاهده کند دروغ‌گو است.[15] علما و بزرگان در مورد این روایت فرمودند: مراد حضرت از مشاهده، مشاهده با ادعای نیابت خاص است؛ مثل نواب اربعه.[16]

به هر حال این روایت دلالت بر امکان نداشتن ارتباط حضوری با امام نمی‌کند، بلکه دلالت بر تکذیب ادعای مدعیان رؤیت می‌کند. ما در احوال هیچ‌یک از بزرگانی که با حضرت ارتباط داشتند ندیده‌ایم که آنها این ارتباط را برای همه نقل کرده باشند و از آن برای منافع خود استفاده کرده باشند، بلکه در بسیاری از موارد بعد از فوت آنها این داستان برای همه نقل شده است.

بی‌گمان برای داشتن ارتباط حضوری و رسیدن به این درجۀ قرب به حضرت ولی عصر(عج) باید بسیار تلاش کرد و کارهایی را انجام داد.

4. نکته‌ای که در پایان لازم است ذکر شود، اهمیت و نقش ارتباط با آن‌حضرت در زندگی پیروان امام زمان(عج) است؛ زیرا مسلماً هر قدر کسی با افراد بالاتر از خود از حیث مقامات روحی و اخلاقی و ... ارتباط داشته باشد، سعی می‌کند تا خود نیز مثل آن شخص شود و یا حداقل خود را به درجۀ او نزدیک کند و این یک نکتۀ روان‌شناختی است که وجود "الگو" در زندگی نقش مهمی دارد. جوانی که با امام زمان(عج) ارتباط برقرار می‌کند، به طور طبیعی سعی می‌کند خود را به آنچه مورد پسند امام(عج) است نزدیک کند و همین امر در طول زمان باعث پیشرفت روحی او می‌شود. به این ترتیب این ارتباط می‌تواند نقش موتور محرک در زندگی او را داشته باشد. وقتی جوانی به این همه لطف و محبت و کرامت امام زمان(عج) پی ببرد، درصدد برمی‌آید که قلب و درونش را با او پیوند دهد و همیشه به یاد او باشد. البته این چنین اثر و نقشی منحصر در ارتباط فیزیکی و حضوری نیست و همه‌ی انسان‌ها می‌توانند با مطالعۀ ویژگی‌ها، صفات، خصال و سیرۀ آن‌حضرت از ایشان الگو برداری کرده و خود را به ایشان نزدیک کنند. مطمئناً وسعت وجودی معصوم(ع) آن قدر زیاد است که در هر زمان و مکانی که با او ارتباط قلبی برقرار شود، او نیز به ما توجه کند. همان‌طور که در زیارات مختلف به این موضوع اشاره شده است: "گواهی می‌دهم که تو کلام مرا می‌شنوی و شاهد موقعیت من هستی".[17]

به همین دلیل ما مکلف به دیدن و با جسم به حضور آن‌حضرت رسیدن نیستیم، هر چند دیدار آن امام معصوم خود سعادت بزرگی است، اما اگر این سعادت نصیب کسی نشد نشان از عدم توجه و عنایت آن‌حضرت ندارد.

[1]. المنجد، ج 1، ص 540، واژه‌ی "ربط".

[2]. طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی أهل اللجاج، محقق، مصحح، خرسان، محمد باقر، ج 2 ، ص 497، مشهد، نشر مرتضی، چاپ اول، 1403ق.

[3]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 52، ص 1 – 77، باب 18، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.

[4]. "ان صاحب هذا الامر یحضر الموسم کل سنة یری الناس و یعرفهم و یرونه و لا یعرفونه". شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج 2، ص 520، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413ق.

[5]. بحار الانوار، ج 97، ص 376، باب 5، حدیث 9.

[6]. همان، ج 42، ص 155، باب 124، حدیث 22.

[7]. ساعی، سید مهدی، به سوی محبوب، ص 59، قم، انتظارات شفق، چاپ سوم، 1381.

[8]. همان، ص 61.

[9]. همان.

[10]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 4، ص 162، باب الدعا فی العشر الاواخر، حدیث 4،  تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.

[11]. بحارالانوار، ج 53، ص 95، باب 29، حدیث 11.

[12]. همان، ج 99، ص 81، باب 7، حدیث 1.

[13]. من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 609، حدیث 3213.

[14]. این دو از علائم ظهورند.

[15]. بحارالانوار، ج 52، ص 151، باب 23، حدیث 1.

[16]. مرحوم علامه مجلسی ذیل همین روایت در بحار الانوار از قول صاحب کتاب اکمال الدین این مطلب را نقل کرد.

[17]. بحارالانوار، ج 97، ص 376، باب 5، حدیث 9. «أشد أنک تسمع کلامی و تشهد مقامی».