در قرآن کریم از قیامت و منزل اصلی انسان با نام‌‌­های مختلفی یاد شده است؛ مانند الواقعة، الراجفة، الطامة، الصاخة، الحاقة، یوم الفصل، یوم الندم، یوم النشور، یوم الحق، یوم التغابن، یوم المسألة، یوم الحساب، یوم المحاسبة و یوم التلاق و یوم الحسرة ... .

معنای حسرت

معنای اصلی حسرت آشکار شدن و انکشاف است.[1] گفته شده است؛ چون در قیامت حقایق و اسرار روشن می‌شود (روزی که اسرار باطن شخص آشکار شود[2])، آن‌را روز حسرت خوانده‌­اند.[3] حسرت به معانی دیگری نیز استعمال شده است. از جمله به معنای "پشیمان شدن" (به جهت چیزی که از دست رفته و قابل جبران نباشد)، و چون در اثر آشکار شدن حقایق، انسان به شدت نادم و پشیمان می‌گردد، آن‌را روز حسرت خوانده‌­اند. این استعمال در حقیقت استعمال در لازمه‌ی معنا و مجاز است. همچنین گفته شده است که حسرت به معنای "از حرکت بازماندن" هم به کار گرفته می‌شود. طبق این بیان؛ چون آدمی در قیامت از حرکت می‌ماند و دیگر نمی‌تواند عملی انجام دهد و کارش یک‌سره می‌شود و به تعبیر قرآن «در آن‌روز همه چیز پایان می‌یابد»،[4] و نمی‌تواند گذشته را جبران کند، رستاخیز را روز حسرت خوانده‌­اند. همچنین به معنای "تحیر" نیز آمده و قیامت را روز حسرت نام نهاده‌­اند؛ چون در آن‌روز بشر به خاطر صحنه‌­های تازه و عجیبی که می‌بیند حیران و سرگردان است.

تعبیر «دار الحسرة» در متون اصیل دینی اعم از آیات قرآن و روایات نیامده است، ولی عبارت «یوم الحسرة» هم در قرآن و هم در روایات ذکر شده است.

در قرآن می‌خوانیم: «و ای رسول ما امت را از روز غم و حسرت بترسان که آن‌روز دیگر همه چیز پایان می‌یابد و مردم سخت از آن‌روز غافل‌اند و به آن ایمان نمی‌آورند».[5]

علامه طباطبائی در تفسیر این آیه می‌‌فرماید: از سیاق آیه فهمیده می‌شود که علت حسرت خوردن آنها این است که کار پایان می‌پذیرد و از نتیجه اعمال خویش در دنیا مطلع می‌شوند و متوجه می‌شوند که ضرر کرده­‌اند و آنچه را که می‌توانستند به دست آورند از دست داده‌­اند. وی در ادامه‌ی آیه می‌فرماید: سبب این ضرر و زیان غفلت‌­شان در دنیا بوده است.[6]

روز حسرت، روزی است که مردم به دلیل کوتاهی که در اطاعت خدا کرده‌­اند حسرت می‌خورند.[7]

امام علی(ع) می‌فرماید: «ای وای بر انسان غافل و بی‌خبری که عمرش دلیلی بر ضد او است و روزگارش او را به بدبختی و شقاوت می‌کشاند».[8]

روایت زیبایی در تفسیر آیه‌ی یاد شده هم در منابع شیعه و هم در منابع اهل‌سنت با کمی اختلاف، نقل شده است که معصوم(ع) با تمثیل زیبایی تفسیر آیه را بیان می‌کند. از امام صادق‌(ع) تفسیر این آیه را پرسیدند. امام فرمود: «پس از آن‌که بهشتیان در بهشت و اهل جهنم در جهنم قرار گرفتند، ندا دهنده‌­ای از سوی خداوند ندا می‌کند: ای اهل بهشت و ای اهل جهنم! آیا می‌دانید مرگ چه شکلی است. پاسخ می‌دهند نه. مَثَل مرگ مثل قوچ خاکستری رنگی است که در بین بهشت و جهنم می‌ایستد. سپس همه را فرا می‌خوانند نزدیک بیایید و به مرگ نگاه کنید. پس نزدیک می‌آیند. سپس به فرمان خداوند حیوان را ذبح می‌کنند و می‌گویند: ای اهل بهشت برای همیشه در بهشت خواهید ماند و مرگی نیست و ای اهل جهنم برای همیشه جهنمی هستید و مرگی وجود ندارد». سپس امام(ع) افزود: این معنای بیان خداوند است که فرمود: «آنان را از روز حسرت بترسان، در آن هنگام که همه چیز پایان می‌یابد و آنها در غفلت‌اند و ایمان نمی‌آورند». یعنی کار بهشتیان با جاودانه شدن در بهشت و کار اهل جهنم با جاودانه ماندن در جهنم یک‌سره می‌شود».[9]

در برخی از منابع در ادامه‌ی حدیث آمده است: «اهل بهشت چنان فرحناک شوند که اگر کسی در آن‌جا مردنی بود از شادی می‌مرد و اهل دوزخ چنان فریاد می‌کشند که اگر کسی مردنی بود از ناراحتی جان می‌سپرد».[10]

گفتنی است که در آن دنیا هم گناه‌کار حسرت خواهند خورد که چرا کار نیک انجام ندادند و هم نیکوکاران حسرت خواهند خورد که ای کاش! بیشتر کارهای نیک و شایسته انجام می‌دادند. اهل بهشت بر لحظه‌­ای که در آن به یاد خدا نبودند تأسف خواهند خورد و خود را سرزنش خواهند کرد.[11]

در همین راستا رسول خدا(ص) فرمود: دو گروه در روز رستاخیز بیش از همه حسرت خواهند خورد: یک گروه افردای که می‌توانستند در دنیا در پی کسب دانش باشند، ولی در پی آن نرفتند. و گروه دوم کسانی که به دیگری دانش آموختند و یادگیرنده از آن دانش بهره‌­مند شد، ولی معلم بی‌‌بهره ماند و از دانش خویش سودی نبرد».[12]

باری، سستی در دنیا حسرت آخرت را به دنبال دارد.[13]

[1]. فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، محقق، مصحح، مخزومی، مهدی، سامرائی، ابراهیم، ج 3، ص 134، قم، هجرت، چاپ دوم، 1410ق؛ ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، محقق، مصحح، میر دامادی، جمال الدین،‏ ج 4، ص 189، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، دار صادر، چاپ سوم، 1414ق.

[2]. الطارق، 9.

[3]. ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، تحقیق، یاحقی، محمد جعفر، ناصح، محمد مهدی، ج 13، ص 83، ذیل آیه 9 سوره طارق، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1408ق.

[4]. مریم، 39.

[5]. مریم، 39. «وَ أَنْذِرْهُمْ یَوْمَ الْحَسْرَةِ إِذْ قُضِیَ الْأَمْرُ وَ هُمْ فی‏ غَفْلَةٍ وَ هُمْ لا یُؤْمِنُون»‏.

[6]. طباطبائی، سید محمد حسین‏، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 14، ص 51، قم، دفتر انتشارات اسلامی‏، چاپ پنجم‏، 1417ق.

[7]. شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، تهرانی، شیخ آقابزرگ، تحقیق، قصیرعاملی، احمد، ج 7، ص 127، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا.

[8]. سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق، صبحی صالح، ج 1، ص 153، خطبه 63، قم، هجرت، چاپ اول، 1414ق.

[9]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 8، ص ص 346، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق. و شبیه همین روایت در بسیاری از منابع دیگر شیعه و سنی آمده است. ر. ک: قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، محقق، مصحح، موسوی جزائری، سید طیب،‏ ج 2، ص 50، قم، دار الکتاب، چاپ سوم، 1404ق؛ بخاری، محمد بن اسماعیل، الجامع المسند الصحیح المختصر من أمور رسول الله(ص) و سننه و أیامه(صحیح بخاری)، محقق، الناصر، محمد زهیر بن ناصر، ج 6، ص 93، ح 4730، بیروت، دار طوق النجاة، چاپ اول، 1422ق.

[10]. بحار الانوار، ج 8، ص 345.

[11]. متقی هندی، علاء الدین علی بن حسام الدین، کنز العمال فی سنن الأقوال و الأفعال، محقق، بکری حیانی، صفوة السقا، ج 1، ص 422، ح 1806، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ پنجم، 1401ق.

[12]. پاینده، ابوالقاسم‏، نهج الفصاحة( مجموعه کلمات قصار حضرت رسول صلى الله علیه و آله)، ص 213، تهران، دنیاى دانش‏، چاپ چهارم، 1382ش.

[13]. تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، محقق، مصحح، درایتی، مصطفی، ص 463، ح 10626، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1366ش.