جریان حمایت امام علی(ع) از عثمان و فرستادن امام حسن و امام حسین(ع) به در خانۀ عثمان، در برخی منابع تاریخی نقل شده است،[1] اما این موضوع؛ مورد نقد و بررسی مورّخان، تحلیل گران مسائل تاریخی و محدّثان قرار گرفته است و به ظاهر این جریان نگاه نکرده و به تفسیر و تحلیل آن پرداخته اند که خلاصه ای از آن در ذیل بیان می شود.

الف. جعلی بودن این روایت

1. علامه امینی(ره) در کتاب «الغدیر» -پس از ذکر این جریان- تصریح می کند که روایت حمایت امام علی(ع) از عثمان و فرستادن فرزندانش به در خانۀ او، از روایات دروغین و جعلی است. و این نوع روایات، با روایات متواتر و مستحکم دیگر که بیان کنندۀ انتقاد امام علی(ع) و برخی از اصحاب پیامبر اکرم(ص) به عملکرد عثمان است، تناقض دارد. آنها نه فقط فرزندانشان را برای پاسداری و دفاع از عثمان نفرستاده اند، بلکه همواره در صف مخالفان وی قرار داشته و یکدم از مجاهدت در راه تصحیح رویّۀ ناپسندش و باز آوردن اسلوب حکومت و اداره آن بر موازین قرآن و سنت نیاسوده اند.[2]

2. رفتار ناهنجار عثمان نسبت به امام و فرزندانش، چنین اقدامى را بعید مى‏ گرداند؛ به علاوه، امام و فرزندانش نمى‏ توانستند از مهاجرین و انصار و یاران شایسته رسول خدا(ص) فاصله بگیرند و با آنان به مخالفت بپردازند.[3]

3. از گفتار سید مرتضى(ره) چنین برمى ‏آید که وى نیز نسبت به این که امام على(ع) فرزندانش حسن و حسین(ع) را براى دفاع از عثمان فرستاده، شک و تردید دارد. او مى ‏گوید: «اگر حضرت آن دو را فرستاده باشد، براى این بوده که مانع قتل عمد عثمان شوند و از منع خانواده و زنان عثمان از آب و غذا جلوگیرى کنند، نه این که مانع خلع وى توسط انقلابی ها گردند».[4]

4. این که گفته شد: طلحه و زبیر نیز فرزندانشان را براى دفاع از عثمان فرستادند،[5] شکّى در بطلان این سخن نیست؛ زیرا طلحه، زبیر، عایشه و دیگران از سرسخت ‏ترین دشمنان عثمان بودند.[6]

5. در درستی محتواى روایتى که مى‏ گوید امام حسن(ع) در دفاع از عثمان زخمى شد، شک و تردید وجود دارد؛ زیرا گرچه ممکن است امام على(ع) دو فرزندش یا تنها امام حسن(ع) را براى دفاع از عثمان فرستاده باشد و آن دو نیز به نزد عثمان آمده و مأموریت محوّله از جانب پدر را به اطلاع او رسانده باشند، اما ظاهراً عثمان آن دو را رد کرد و دفاع آن دو را نپذیرفت؛[7] همان طور که در برخی از منابع تاریخی آمده: «على پسرش حسن را خواست و به او گفت: پسرم! به نزد عثمان برو و به او بگو: پدرم مى ‏گوید: آیا میل دارى که تو را یارى کنم؟ حسن پیام پدرش را به عثمان رساند. عثمان به او گفت: نه، من یارى او را نمى خواهم؛ زیرا رسول خدا(ص) را دیدم ... حسن سکوت کرد و به نزد پدر بازگشت و پاسخ عثمان را برایش بازگفت ....».[8]

ب. تفسیر این روایت بر فرض پذیرش آن

اگر بر فرض، حمایت و دفاع امام علی(ع) از عثمان را بپذیریم، لازم است پیرامون عملکرد صحیح حضرت علی(ع) و موضع واقع بینانه آن حضرت، مباحثی داشته باشیم. لذا فشرده ای از این تفسیر سیاسی در زیر بیان می شود.

حضور امام حسن(ع) در جبهه دفاع از عثمان، صرفاً براى این بود که کسى نتواند امام و فرزندانش را به شرکت در انقلاب علیه عثمان متّهم نماید و آنان را شریک قتل او بداند؛[9] یعنی همان تحلیل و تفسیر سیاسی دیدگاه بزرگانی همچون سید مرتضی(ره).

توضیح این که اگرچه امام علی(ع) خلافت عثمان را تأیید نمی کرد، و بر همه کارهاى خلاف و تعدّى ‏هایى که از سوى هیأت حاکمه سر مى ‏زد، کاملاً آگاهی داشت. با این حال، راه چاره را در این روش انفعالى نمى‏ دانست و علاج واقعه را بدین طریق مصلحت نمى‏ دید. حضرت علی(ع) در مورد عثمان فرمود: «اگر به کشتن او فرمان داده بودم، قاتل محسوب مى ‏شدم، و اگر آنها را باز مى ‏داشتم از یاورانش به شمار مى‏ آمدم، اما کسى که او را یارى کرده نمى ‏تواند بگوید از کسانى که دست از یاریش برداشتند بهترم، و کسانى که دست از یاریش برداشتند نمى ‏توانند بگویند یاورانش از ما بهترند، من جریان عثمان را برایتان خلاصه مى‏کنم: استبداد ورزید، چه بد استبدادى، و شما ناراحت شدید و از حد گذراندید و خداوند در این مورد حکمى دارد که در بارۀ مستبدان و افراط گران جارى مى ‏شود (و هر کدام به واکنش اعمال نادرست خود گرفتار مى ‏شوند)».[10]

امام على(ع) چنین موضعى در پیش گرفت؛ چرا که روش انقلابی ها در قتل عثمان در آن شرایط و با آن وضع خاص نمى‏ توانست به مصلحت اسلام باشد، بلکه برعکس باعث مى ‏شد تا ضربۀ بزرگ و جبران‏ ناپذیرى بر پیکر اسلام وارد آید؛ زیرا چنین عملى به منفعت طلبان و هواپرستانى که به دنبال فرصت و موقعیّت‏ مناسب بودند، فرصت مى‏ داد که با توجّه به آثارى که سیاست حاکم در مفاهیم، تفکّرات، نظرها و عقاید مردم بر جاى گذاشته، از جهل و ضعف و شرایط حاکم بر زندگى آنان سود جسته، به مطامع خویش دست یابند و شعار خون‏ خواهى عثمان سرداده، آن را دستاویزى براى موضع ‏گیرى در مقابل اسلام- که در شخص امیر المؤمنین(ع) عینیّت و تجسّم یافته- قرار دهند و در مقابل آن حضرت با وقاحت تمام بایستند و شبهات و تشکیکاتى را در مورد حضرت و اصحاب مخلص وى القا نمایند. از همین مسئله بود که جنگ ‏هاى جمل، صفین و نهروان- آن‏ طور که در تاریخ ثبت شده- نشأت گرفت و به وقوع پیوست.

امیر المؤمنین(ع) کاملاً این مطلب را درک مى ‏کرد و بر آن آگاهی داشت؛ تا جایى که آن موقع که اهالى یمن براى تبریک خلافت به خدمت حضرت مشرّف شدند، به آنان فرمود: «شما ریش سفیدان و بزرگان یمن هستید، اى کاش مى ‏دانستم اگر روزى مسئله ‏اى بر ایمان پیش آید و حادثه ‏اى اتفاق بیفتد، قدرت جنگى شما چقدر است و تا چه اندازه مى‏ توانید صبر و پایدارى داشته باشید و در مقابل دشمن استقامت کنید!».[11] یعنى حضرت از همان موقع، جنگ ‏هایى را انتظار داشت که مى ‏بایست علیه طمع‏ ورزان و منحرفان صورت گیرد.

این مسائل در آن موقع گریبان گیر مسلمانان بود و مصائب و مشکلات بسیارى به دنبال داشت که هنوز جامعه اسلامی از آثار آن رنج مى ‏برند و در زحمت هستند.

امام على(ع) میل نداشت که عثمان به آن کیفیت نامطلوب کشته شود، و اگر فرزندانش، را براى دفاع از او فرستاد و اگر فرمود: «به خدا سوگند آن قدر از او دفاع کردم که ترسیدم گناهکار باشم»،[12]با این حال، حضرت نمى ‏خواست که دفاع او از عثمان موجب فهم غلط در قبال عثمان و خطاکارى ‏هاى او باشد؛ از این ‏رو، کارهای خلاف عثمان را بیان مى‏ فرمود.[13]

گفتنی است؛ محمد بن ابوبکر از مخالفان حکومت عثمان بود و از کسانی بود که مردم را بر ضد حکومت عثمان تحریک کرد. بر اساس برخی منابع تاریخی او قاتل عثمان نیست، بلکه از کسانی بوده که فقط وارد خانۀ عثمان شد، و عثمان را مورد عتاب قرار داده که چرا دین خدا را منحرف کردی و سنّت رسول خدا را نابود کردی، ولی پس از مشاجراتی که بین آن دو صورت گرفت، بیرون رفت و عدّه ‌ای از اهل مصر عثمان را کشتند.[14]

ج. نتیجه گیری

1. از مجموع سخنان امام علی(ع) و رفتار آن حضرت، بر می آید که بر روش عثمان سخت انتقاد داشته است. در عین حال، قتل عثمان را در مقام خلیفه به صلاح جامعه نمی دانست. پیش از آن که عثمان کشته شود، حضرت علی(ع) این نگرانی را داشت و به عواقب وخیم آن می اندیشید.

2. حضرت علی(ع) می خواست عثمان راهی را که می رود رها کند و راه صحیح سنّت پیامبر اکرم(ص) را پیشه نماید، در غیر این صورت، خلیفه ای که شایسته است روی کار بیاید؛ و به جرایم عثمان رسیدگی کند و حکم لازم را صادر نماید. لذا امام علی(ع) فرمان به قتل عثمان نداد. تمام کوشش علی(ع) در این بود که بدون این که خونی ریخته شود، خواسته های مشروع مخالفان انجام شود؛ یا عثمان روش گذشته خود را تغییر دهد و یا کنار رود و کار را به اهلش بسپارد.

3. دفاع امام علی(ع) از عثمان بدان معنا نیست که حضرت حکومت وی را تأیید می کرد و بدان جهت از عثمان دفاع کرده و مانع قتل او گردید، بلکه به بیان شهید مطهری «على(ع) با روش عثمان مخالف است و در عین حال مخالف است که باب خلیفه کشى باز شود؛ نمى‏ خواهد خلیفه را بکشند که باب فتنه بر روى مسلمین باز گردد».[15]