واژه‌ی «ذکر» با مشتقات آن در قرآن کریم فراوان مورد استفاده قرار گرفته است که معنای اولیه و اصلی آن همان به یادداشتن و یادآوری است،[1] اما در روایات و تفاسیر موجود ذیل آیات قرآن، گاه مصداق‌هایی نیز برای آن ذکر شده است:

1. قرآن کریم: «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ»؛^[2] ما قرآن را نازل کردیم و ما بیقین آن‌را حفظ خواهیم کرد.
2. نمازهای پنج‌گانه: «فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجالاً أَوْ رُکْباناً فَإِذا أَمِنْتُمْ فَاذْکُرُوا اللَّهَ کَما عَلَّمَکُمْ ما لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُون»؛^[3] و اگر در حال ترس بودید می‌‏توانید پیاده و سواره نماز گزارید و چون ایمن شدید خدا را یاد کنید، چنان‌که به شما چیزهایى را که نمی‌دانستید تعلیم داده است.
3. موعظه و نصیحت: «وَ ذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْرى‏ تَنْفَعُ الْمُؤْمِنین»؛^[4] و تذکر بده که تذکر به حال مؤمنان نافع است.

4 و 5. دانش، تورات و انجیل: برخی مفسران ذیل آیه «...فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُون»؛^[5] اگر خودتان نمى‏دانید از اهل ذکر بپرسید، ذکر را به تورات و انجیل تفسیر کرده و گروهی نیز ذکر را به معنای مطلق دانش گرفته و در روایاتی نیز «اهل الذکر» به اهل‌بیت(ع) تفسیر شده است.^[6]

6. لوح محفوظ(ام الکتاب): «وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُون»؛^[7]در کتاب‌ زبور پس از لوح محفوظ نوشتیم که زمین بهشت را بندگان صالح من به میراث می‌‏برند.^[8] البته در برخی تفاسیر، مراد از ذکر موجود در آیه، کتاب تورات عنوان شده است.
7. نماز جمعه: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِذا نُودِیَ لِلصَّلاةِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلى‏ ذِکْرِ اللَّه...»؛^[9] اى مؤمنان، هنگامى که براى نماز در روز جمعه ندا داده شد، پس به سوى یاد خدا (اقامه نماز جمعه) بشتابید.
8. رسول خدا(ص): «... یا أُولِی الْأَلْبابِ الَّذینَ آمَنُوا قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْراً، رَسُولاً یَتْلُوا عَلَیْکُمْ آیاتِ اللَّه...»؛^[10]پس اى خردمندان از مؤمنان از خدا بترسید؛ چون خداوند چیزى که مایه‌ی تذکر شما است بر شما نازل کرد. رسولى فرستاد تا آیات خدا را براى شما بخواند.

این آیه(رَسُولاً یَتْلُوا عَلَیْکُمْ آیاتِ اللَّه) عطف بیان است براى کلمه‌ی «ذکرا»، و ممکن است بدل از آن کلمه باشد؛ لذا مراد از ذکرى که خدا آن‌را نازل کرد، همان رسول است و اگر رسول را ذکر نامید برای آن است که رسول وسیله‌ی تذکر است؛ خدا و آیات او و راه دعوت به سوى دین حق را یادآورى می‌کند. و منظور از «رسول» شخص خاتم الانبیاء(ص) است. بنابر این، مراد از انزال رسول، بعثت او از ناحیه‌ی عالم غیب، و ظهور او براى بشر به عنوان رسالت از ناحیه خدا است.^[11]

9. تسبیح حضرت زهرا(س): «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثیراً»؛^[12]اى کسانى که ایمان آورده‌‏اید، خدا را بسیار یاد کنید.

بر اساس برخی روایات، تسبیح حضرت زهرا(س) مصداقی از مصادیق ذکر کثیر در این آیه است:

«تَسْبِیحُ فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ سلام الله علیها مِنَ الذِّکْرِ الْکَثِیرِ».^[13]

[1]. «ذکر و انواع آن»، 7741؛ «ذکر و یاد خدا در تمام حالات»، 70803؛ « اهمیت ذکر و یاد خدا»، 62914.

[2]. حجر، 9.

[3]. بقره، 239.

[4]. ذاریات، 55.

[5]. نحل، 43.

[6]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی‏، محمد جواد، ج‏6، ص 557، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش.

[7]. انبیاء، 105.

[8]. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج‏7، ص 106.

[9]. جمعه، 9.

[10]. طلاق، 9- 10.

[11]. طباطبائی، سید محمد حسین‏، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏19، ص 325، قم، دفتر انتشارات اسلامی‏، چاپ پنجم‏، 1417ق.

[12]. احزاب، 41.

[13]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 2، ص 500، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.