قرآن کریم در اوصاف بهشتیان و برخورداری آنها از نعمعت‌های بهشتی در سوره‌ی واقعه می‌فرماید: «ثُلَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ قَلِیلٌ مِنَ الْآخِرِینَ»؛[1] گروه زیادی از نسل‌‌های پیشین و اندکی از نسل‌های پسین.

«ثُلّة» در لغت به معنای گروه زیادی از مردم است.[2]

برخی از مفسران قرآن در تفسیر این دو آیه می‌گویند؛ گروهی بسیار از پیشینیان؛ یعنی از امت‌های پیامبران گذشته از آدم(ع) تا پیامبر اسلام(ص)، و گروهی اندک از پسینیان، یعنی از امت پیامبر اسلام(ص).[3]

به عقیده‌ی آنان، این آیه با سخن پیامبر(ص) که فرمود: «در روز قیامت، پیروان من از دیگر امت‌ها بیشترند»، مخالفت ندارد؛ زیرا ممکن است با آن‌که تعداد مسلمانان شایسته بهشت از دیگر اقوام بیشترند، اما انسان‌هایی که در این سوره از آنها با عنوان «سابقون» و یا «پیشتازان» یاد شده را بیشتر بتوان در امت‌های گذشته یافت.[4]

ممکن است در این‌جا این سؤال مطرح شود که چگونه این مسئله، با اهمیت فوق العاده امت اسلامی سازگار است، با این‌که خدا آنها را بهترین امت خطاب کرده و فرمود: «کنْتُمْ خَیرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاس‏...»؛[5] شما بهترین امتی هستید که برای مردم پدیدار شده‏‌اید؟!

پاسخ این سؤال با توجه به دو نکته روشن می‌شود: نخست این‌که منظور از مقربان همان سابقون و پیشگامان در ایمان هستند، مسلم است که در امت اسلامی پیشگامان در پذیرش اسلام در صدر اول گروه اندکی بودند[6] که نخستین آنها از مردان امام علی(ع) و از زنان خدیجه(س) بود، در حالی که کثرت پیامبران پیشین و تعداد امت‌های آنها و وجود پیشگامان در هر امت، سبب می‏شود که آنها از نظر تعداد در قسمت مؤمنان پیشتاز فزونی یابند.[7]

دیگر این‌که کثرت عددی دلیل بر کثرت کیفی نیست، و به تعبیر دیگر ممکن است، تعداد سابقون این امت کمتر باشند، ولی از نظر مقام بسیار برتر از دیگر امت‌ها به شمار آیند، همان‌گونه که در میان خود پیامبران نیز تفاوت است: «تِلْک الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی‏ بَعْضٍ»؛[8] ما بعضی از رسولان را بر بعض دیگری برتری دادیم.[9]

البته برخی از مفسران معانی دیگری از این دو آیه نیز ارائه داده‌اند؛ مانند:

1. مراد از آیه‌ی «ثُلَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِینَ» می‌تواند منظور پیشینیان امت پیامبر اسلام(ص) باشد. بنابر این، منظور از کثرت پیشینیان، گروه بسیاری از پیش‌گامان‌اند که با پیامبر(ص) همراه بودند و مراد از اندک‌بودن متأخران، تعداد کم شیعیان است.[10]

روایتی از امام صادق‌(ع) نقل می‌کند که حضرتشان خطاب به مردمانی از شیعه فرمود:

شما شیعه‌ی خدا هستید؛ شما یاران خدایید، و شما پیشتازان اول، پیشتازان آخر، پیشتازان در دنیا به سوی ولایت ما و پیشتازان در آخرت به سوی بهشت هستید. [11]

2. همچنین گفته‌اند: منظور از فراوانی پیشینیان، هابیل فرزند آدم، مؤمن آل فرعون و صاحب یاسین هستند، و قلیل من الآخرین تنها علی بن ابی‌طالب است.^[12]
3. در برداشتی دیگر از این آیات آمده است که این آیه تنها در صدد بیان وضعیت پیامبران و اوصیای آنان بوده، نه تمام امت آنان، بدین ترتیب که مراد از «ثُلَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِینَ» و یا تعداد بسیاری از پیشینیان، مجموعه پیامبران از آدم تا عیسی(ع) و اوصیای آنها تا زمان بعثت پیامبر اسلام(ص) است که تنها پیامبرانشان صد و بیست و چهار هزار نفر بودند. و مراد از «قَلِیلٌ مِنَ الْآخِرِینَ» و یا اندکی از نسل‌های بعد، تنها چهارده معصوم هستند که در برابر آن‌ همه پیامبر، تعداد اندکی به شمار می‌آیند.[13]

[1]. واقعه، 13- 14.

[2]. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج‏11، ص 90، بیروت،  دار صادر، چاپ سوم، 1414ق.

[3]. شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، تهرانی، شیخ آقابزرگ، تحقیق، قصیر عاملی، احمد، ج 9، ص 490 - 491، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا؛ بلخی، مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، تحقیق، شحاته، عبدالله محمود، ج 4، ص 216، بیروت، دار إحیاء التراث، چاپ اول، 1423ق.

[4]. ‏ر. ک: زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج 4، ص 458- 459، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ سوم، 1407ق. 

[5]. آل‌عمران، 110.

[6]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی‏، محمد جواد، ج 9، ص 325، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش.

[7]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 23، ص 207، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374ش.

[8]. بقره، 253.

[9]. تفسیر نمونه، ج 23، ص 207.

[10]. ر. ک: حسینی شاه عبدالعظیمی، حسین بن احمد، تفسیر اثنا عشری، ج ‏12، ص 452- 453، تهران، میقات، چاپ اول، 1363ش.

[11]. عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، تحقیق، رسولی محلاتی، سید هاشم، ج 5، ص 209، قم، انتشارات اسماعیلیان، چاپ چهارم، 1415ق.

[12]. همان، ج ‏5، ص 211.

[13]. ر. ک: طیب، سید عبد الحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج 12، ص 395، تهران، انتشارات اسلام، چاپ دوم، 1378ش.