در بعضی از منابع روایی شیعه و اهل‌سنت، زمان نزول کتاب‌ آسمانی تورات ششم ماه رمضان معرفی شده است:[1]

1. رسول خدا(ص) فرمود: «تورات در ششم ماه رمضان نازل شده است».[2]

این روایت را به دلیل این‌که در ادامه‌ی آن شب قدر را شب بیست و چهارم ماه مبارک رمضان معرفی می‌کند، مورد قبول شیعه نیست.

2. امام صادق‌(ع) فرمود: «کتاب تورات در ششم ماه مبارک رمضان بر حضرت موسی(ع) نازل شد. کتاب انجیل نیز در شب دوازدهم، زبور در شب هجدهم از این ماه نازل شد و قرآن در شب قدر نازل شد».[3]

این روایت اگرچه در کتاب معتبری از کتب شیعی نقل شده است؛ اما از جهت سند ضعیف شمرده شده است.[4]

3. عالم(امام کاظم(ع)) فرمود: «صحف ابراهیم(ع) در اول ماه رمضان و تورات در ششم ماه رمضان نازل شد...».[5]

این روایت نیز به دلیل مرفوع بودن آن ضعیف شمرده می‌شود.

در برخی از دیگر منابع اهل‌سنت نیز از ابن عباس[6] و ابی قلابه[7] قتاده،[8] ذکر شده است که آنان زمان نزول تورات را ششم ماه رمضان دانسته‌اند.

در یک جمع‌بندی می‌توان گفت که در میان روایاتی که زمان نزول تورات را ششم ماه رمضان معرفی می‌کند، روایتی صحیح و یا قوی وجود ندارد.

اما در طرف مقابل، برخی از مفسران در ذیل آیه «وَ واعَدْنا مُوسى‏ ثَلاثِینَ لَیْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ... »،[9] گفته‌اند: این ده روز همان ده روز از ماه ذی‌‌الحجه،[10] و همان ایامی است که تورات در آن نازل شد و از این جهت، جداگانه ذکر شده است.[11]

سیاق آیات قرآن،[12] را نیز شاید بتوان مؤید این قول دانست؛ چراکه خداوند در این آیات به بخشی از زندگی حضرت موسی(ع) و رفتن به میقات و گرفتن الواح اشاره کرد.

نظر این دسته از مفسران، مستند به روایتی از معصومان(ع) نیست.

به هر حال و در مقام جمع بین دو نظریه و با فرض قبول همان روایات و نیز گفتار مفسران، می‌توان احتمال داد روایاتی که زمان نزول تورات را ماه رمضان معرفی می‌کند، مربوط به زمان آغاز نزول تورات است، و روایات مربوط به ذی‌‌الحجه مربوط به انتهای نزول آن است.[13] عکس این احتمال نیز ممکن است.

همچنین می‌توان احتمال داد که خداوند در ششم ماه رمضان محتوای تورات را به صورت شفاهی بر حضرت موسی(ع) نازل کرد؛ اما مکتوب آن که به صورت الواح بود، در ماه ذی‌‌الحجه به ایشان داده شد، همان‌گونه که قرآن کریم یک‌بار در شب قدر نازل شده و بعدها به تدریج و به مناسبت نازل می‌شد.

[1]. «تعداد کتاب‌های آسمانی و زمان نزول آنها»، 37965.

[2]. ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمرو، تفسیر القرآن العظیم، محققق، شمس الدین، محمد حسین، ج ‏1، ص 368، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون، چاپ اول، 1419ق واحدی، علی بن احمد، اسباب نزول القرآن، محقق، زغلول، کمال بسیونی، ص 20، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1411ق.

[3]. عیاشی، محمد بن مسعود، التفسیر، محقق، مصحح، رسولی محلاتی، هاشم، ج 1، ص 80، تهران، المطبعة العلمیة، چاپ اول، 1380ق؛ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 4، ص 157، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.

[4]. مجلسی، محمد باقر، ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار، محقق، مصحح، رجائی‌، مهدی، ج 6، ص 513، قم، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، چاپ اول، 1406ق؛ مجلسی، محمد باقر، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول(ص)، محقق، مصحح، رسولی، سید هاشم، ج 16، ص 384، تهران، ‌دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، 1404ق.

[5]. بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص 392، تهران، بنیاد بعثت، چاپ اول، 1416ق.

[6]. النووی، ابوزکریا محیی الدین یحیى بن شرف، جزء فیه ذکر اعتقاد السلف فی الحروف و الأصوات، محقق، دمیاطی، احمد بن على، ج 1، ص 35، مکتبة الأنصار للنشر و التوزیع، چاپ اول، بی‌تا.

[7]. ابن ابی شیبة، أبو بکر بن أبی شیبة، الکتاب المصنف فی الأحادیث و الآثار، محقق، الحوت، کمال یوسف، ج 6، ص 144، ح 30188، ریاض، مکتبة الرشد، چاپ اول، 1409ق.

[8]. طبری، ابو جعفر محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج 25، ص 64، بیروت، دار المعرفة، چاپ اول، 1412ق.

[9]. اعراف، 142.

[10]. البته برخی نیز احتمال داده‌اند که مراد از این چهل روز، سی روز از ماه ذی‌الحجه و ده روز از محرم بود. ر. ک: شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، تهرانی، شیخ آقابزرگ، محقق، قصیرعاملی، احمد، ج 1، ص 233، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

[11]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی‏، محمد جواد، ج 4، ص 728، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش؛ التبیان فی تفسیر القرآن، ج ‏4، ص 531؛ ‏زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج 2، ص 151، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ سوم، 1407ق؛ «نماز ذی حجه، حدیث من بلغ»، 29539.

[12]. اعراف، 138- 150.

[13]. اندلسی، ابو حیان محمد بن یوسف، البحر المحیط فی التفسیر، محقق، محمد جمیل، صدقی، ج 2، ص 195، بیروت، دار الفکر، 1420ق.