ابتدا باید دانست که در روایات نسبت به تأمین معاش از راه‌های حلال؛ مانند کشاورزی، تجارت سفارش شده است:

امام علی(ع) فرمود: «به تجارت(کسب و کار) بپردازید؛ زیرا از این‌راه، از آنچه در دست مردم است، بی‌نیاز می‏شوید».[1]

و نیز حضرتشان فرمود: «همانا خداوند صاحبان حرفه‌ای که درست‌کارند را دوست می‌دارد. مغبون(فریب‌خورده)، مورد نکوهش قرار می‌گیرد و بدون پاداش است».[2]

از طرف دیگر در روایات، اشاره شده است که هر کسی به دنبال طلب علم برود، خداوند روزی او را بر عهده می‌گیرد:

رسول خدا(ص) فرمود: «هر کسی به دنبال علم برود، خداوند رزق وی را بر عهده می‌گیرد».[3]

همچنین آن‌حضرت(ص) فرمود: «کسی که در دین خدا به تفقه بپردازد(به تحصیل علم بپردازد و در راه آموختن و فهمیدن دین خدا بکوشد) خداوند خواهش و روزی او را، از جایی که گمانش را هم نمی‌برد تأمین می‌کند».[4]

در نگاه اولیه از روایات اخیر برداشت می‌شود کسانی که به دنبال علم می‌روند، دیگر نیازی به تلاش و کوشش برای امرار معاش خود را ندارند؛ چراکه خداوند امرار معاش آنها را به عهده گرفته است؛ اما با تأمل در روایت و نیز مراجعه به سیره عملی ائمه(ع) و یارانشان به این نتیجه می‌رسیم که این روایات(با فرض پذیرش سند) به این معنا است که خداوند توجه خاصی به علم و عالم دارد؛ لذا شرایط و اسبابی را برای او فراهم خواهد نمود که به روزی‌اش برسد و چندان نگران معاش خود نباشد.

البته روش‌های این توجه خدا و چگونگی برعهده‌گرفتن روزی جویندگان علم می‌تواند متفاوت باشد. به عنوان نمونه، گاهی فراهم‌کردن شغل مناسب می‌تواند از روش‌هایی باشد که خداوند به کمک آنان می‌شتابد؛ همان‌گونه که برخی از علما علاوه بر کسب علم، دارای شغل‌هایی بودند که هزینه زندگی خود را از آن راه تأمین می‌کردند.

البته ممکن است که افرادی نیز یافت شوند که جویندگان علم را به دانش‌آموزی هرچه بیشتر و انتشار این دانش در میان مردم تشویق نموده و با احسان و بخشش خود، آنان را از تلاش فراوان در کسب درآمد بی‌نیاز نمایند.

همانگونه که امروزه برخی نهادهای علمی، دانشجویانی را بورسیه نموده تا آنان با آرامش خاطر به تحصیل بپردازند.

[1]. کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق‏، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 5، ص 149، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.

[2]. شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج 17، ص 11، قم، مؤسسة آل البیت(ع)‏، چاپ اول، 1409ق.

[3]. قضاعی، محمد بن سلامه، شرح فارسی شهاب الأخبار( کلمات قصار پیامبر خاتم ص)، محقق، مصحح، حسینی أرموی( محدث)، جلال‏الدین‏، ص 156، تهران، علمی و فرهنگی‏، چاپ اول، 1361ش.

[4]. علی بن عطیة الهیتی(شیخ علوان)، نسمات الاسحار، محقق، مصحح، مزیدی، احمد فرید‏، ص 277، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1421ق.