در پاسخ به پرسش مطرح شده، نخست نکاتی را متذکر می‌شویم.

فناوری جدید، بسیاری از چیزهایی را که تصور آنها در گذشته بسیار مشکل و یا ناممکن بود حل کرده است.

به عنوان نمونه، امروزه مشاهده می‌کنیم که بشر با استفاده از برخی تجهیزات و با کمک امواج می‌تواند تصاویری دو بعدی و حتی سه بعدی را به صورت زنده در میلیون‌ها نقطه از زمین و حتی سیارات و ستارگان به نمایش بگذارد و ارتباط‌هایی را با این روش شکل دهد.

در چنین فرایندی، گاه با استفاده از هوش مصنوعی، می‌توان صدها تصویر مجازی متفاوت از یکدیگر -که تنها یک موجود حقیقی، سرچشمه تمام آنها است- را نیز در معرض نمایش قرار داد. و ... .

چنین امواجی با آن‌که در سطح کره زمین و در اعماق فضا وجود دارند، با این وجود اما نمی‌توان مکان خاصی را برای آنها در نظر گرفت! این واقعیت، چیزی است که در گذشته، تصور آن دشوار بود؛ اما امروزه هر نوجوانی به درکی از آن رسیده است.

البته آنچه ما از این امواج می‌دانیم، انرژی غیر هوشمندی است که توسط انسان مادی هوشمند فرستاده می‌شود، ولی به سادگی می‌توان نوعی از انرژی هوشمند را نیز تصور نمود که بدون دخالت دیگران بتواند در سراسر جهان حضور داشته و در هر شکل و شمایلی ظاهر شود و این خلاف علم و دانش نیست، تا بخواهیم آن‌را انکار کنیم.

با این پیش‌فرض، امروزه تصور موجوداتی مانند جن و شیطان چندان دشوار نخواهد بود؛ اما با توجه به این‌که در گذشته، بشر به این سطح از دانش نرسیده بود، ممکن است بخشی از آنچه در متون دینی در مورد چگونگی آن موجودات می‌بینیم، سخنی کنایی و برای تقریب به ذهن باشد.

با توجه به آنچه گفته شد و جدا از بررسی ماهیت و چیستی شیاطین و ابلیس و این‌که آیا آنها موجوداتی مادی و دارای مکان بوده، و یا چیزی شبیه امواج هستند که در همه جا جریان داشته و گاه با ابزارهایی می‌توان تصویری از آنان را دریافت کرد؛ اما به هر حال، در بعضی از احادیث، تعابیری مانند «مسکن»، «یسکنون» و ... در مورد شیاطین وجود دارد که به نوعی ناظر به مکان‌هایی است که آنها در آن‌جا حضور فیزیکی دارند. البته این حضور در بیشتر موارد برای انسان‌ها قابل مشاهده نیست:

1. «... إِنَّ الشَّیَاطِینَ لَیْسَتْ فِی السَّمَاءِ وَ لَا فِی الْأَرْضِ إِنَّمَا یَسْکُنُونَ الْهَوَاء...»؛[1]شیطان‌ها در آسمان و در زمین نیستند؛ بلکه در فضا و هوا سکونت دارند.
2. «أن اللّه خلق الأرضین السبع و جعل عرش إبلیس لعنه اللّه فی الرابعة منها و فیها مسکنه و مسکن جنوده»؛‏[2] خداوند زمین هفت‌گانه را آفرید، و عرش ابلیس ملعون را در طبقه چهارم آن قرار داد که او و سربازانش در آن‌جا زندگی می‌کنند.
3. «... وَ مَا اجْتَمَعَ ثَلَاثَةٌ مِنَ الْجَاحِدِینَ إِلَّا حَضَرَهُمْ عَشَرَةُ أَضْعَافِهِمْ مِنَ الشَّیَاطِین‏...»؛[3] و سه نفر از منکران گردهم نمی‌آیند، مگر این‌که ده‌ها برابر آنها از شیطان‌ها در جمعشان وارد می‌شوند، و اگر سخن بگویند شیاطین با آنها هم‌سخن می‌شوند.

با توجه به مجموع آیات و روایاتی که در مورد شیطان آمده، می‌توان فرض کرد که شیطان‌ها منطقه‌هایی را به عنوان نقاطی مرکزی انتخاب نموده؛ اما این توانایی را دارند که در تمام گستره زمین -و حتی در یکایک موی‌رگ‌های انسان- به فعالیت بپردازند. از این‌رو مشخص‌نمودن برخی مکان‌ها در بعضی روایات، شاید تعبیری کنایی و نوعی استعاره باشد؛ زیرا شیطانی که به تعبیر امام علی(ع) «وَ فَرَّخَ فِی صُدُورِهِمْ»؛^[4](در سینه‌‌های انسان‌ها جاى گرفته است)، در وجودش رخنه کرده، و مانند خون در رگ‌هایش جاری است، مشخص کردن مکانی خاص برای او معنا ندارد و حتی با فرض اعلام چنین مکانی برای او، معنایش آن نخواهد بود که او الزاما در همان جای معین سکونت دارد و یا آن‌که دایره فعالیتش تنها در همان‌جا است.

گفتنی است که در برخی روایات، تعبیر شیطان ناظر به میکروب‌ها و برخی از موجودات ریز است، نه آن ابلیسی که به دلیل نافرمانی‌اش از درگاه حق رانده شد.[5]

[1]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 6، ص 529، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.

[2]. حافظ برسی، رجب بن محمد، مشارق أنوار الیقین فی أسرار أمیر المؤمنین(ع)، محقق، مصحح، عاشور، علی، ص 65، بیروت، أعلمی، چاپ اول، 1422ق.

[3]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 60، ص 258، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.

[4]. سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق، صبحی صالح، ص 53، قم، هجرت، چاپ اول، 1414ق.

[5]. ر. ک: «تفاوت ابلیس و شیطان»؛ «شیطان؛ فرشته یا جن».