«قضاء» از ماده «ق ض ی»، به معناى فیصله‌دادن کاری است، چه این‌که پایان‌دادن به گفت‌وگویی اختلاف‌انگیز باشد و یا پایان‌دادن به رفتاری، این فیصله‌دادن از جانب خدا باشد یا از جانب بشر.[1]

برخی گفته‌اند؛ قضا و حکم نظیر هم‌‏اند، و اصل آن به معناى فیصله‌دادن و محکم کردن شی‏ء است.[2]

واژه‌های برگرفته از این ریشه در قرآن کریم در چندین معنا به کار رفته که تمامشان را می‌توان نوعى فیصله‌دادن و تمام‌کردن دانست:

1. اراده: مانند «وَ إِذا قَضى‏ أَمْراً فَإِنَّما یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ»؛[3] و هنگامی که اراده کرد چیزى را خلق کند، به مجرد این‌که بگوید: باش، بی‌درنگ موجود می‌شود.
2. حکم و الزام: مانند «وَ قَضى‏ رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ...»؛[4] و پروردگارت حکم کرد که غیر از او کسی را پرستش نکنید.
3. اعلام و خبر دادن: مانند«وَ قَضَیْنا إِلى‏ بَنِی إِسْرائِیلَ فِی الْکِتابِ لَتُفْسِدُنَّ فِی الْأَرْضِ مَرَّتَیْنِ ...»؛[5]و به بنی‌‌اسرائیل در کتاب(تورات) خبر دادیم که دو بار در این سرزمین فساد برپا می‌کنید.
4. تمام کردن: مانند «فَلَمَّا قَضى‏ مُوسَى الْأَجَلَ وَ سارَ بِأَهْلِهِ ...»؛[6] هنگامى که موسی مدت خود را به پایان برد و همراه خانواده‌‏اش رهسپار شد.

«فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ فِی یَوْمَیْنِ»؛[7] تمام کرد آفرینش هفت آسمان را در دو روز.

5. فعل و انجام‌دادن: مانند«فَاقْضِ ما أَنْتَ قاضٍ»؛[8] بکن هر چه دلت می‌خواهد انجام دهی!
6. مرگ: مانند «فَوَکَزَهُ مُوسى‏ فَقَضى‏ عَلَیْهِ...»؛[9] پس موسى مشتى به او زد و او را کشت.

«قضى» در این‌گونه موارد نیز به معناى تمام‌کردن است؛ یعنى موسى مشتى بر او زد و کار او را تمام کرد.

بر این اساس، تمامی مواردی که از مشتقات واژه قضا در قرآن مورد استفاده قرار گرفته، به همان معنای لغوی این واژه برمی‌گردد که فیصله‌دادن و تمام‌کردن است.[10]

در همین راستا، قاضی نیز به این دلیل به چنین نامی شناخته می‌شود که با قضاوتش به اختلافات میان طرفین پایان می‌دهد.

[1]. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق، داودی، صفوان عدنان، ص 674، دمشق، بیروت، دارالقلم‏، الدار الشامیة، چاپ اول، 1412 ق.

[2]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی‏، محمد جواد، ج ‏1، ص 367، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372 ش.

[3]. بقره، 117.

[4]. اسراء، 23.

[5]. اسراء، 4.

[6]. قصص، 29.

[7]. فصلت، 12.

[8]. طه، 72.

[9]. قصص، 15.

[10]. ر. ک: قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، ج‏ 6، ص 17- 18، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ ششم، 1371 ش.