انسان به عنوان خلیفه خداوند می‌تواند خود را به منبع قدرت و توانایی نزدیک کند و اراده او کاملاً خدایی شده و جلوه‌‌ای از قدرت بی‌نهایت الهی شود.

بر این اساس، انسانی که بیش از سایر انسان‌‌ها به کمال نزدیک شده باشد، می‌تواند مصداق «انسان کامل» باشد.

«انسان کامل»، تمام صفات و رفتارش پسندیده و نیکو است و صفات و رفتار نکوهیده در او مشاهده نمی‌شود.

به بیان دیگر، «انسان کامل» کسی است که از نظر علم و آگاهی به مراتب عالی رسیده و در مقام عمل نیز استوار و پایدار باشد:

«و از آنان امامان (و پیشوایانى) قرار دادیم که به فرمان ما (مردم را) هدایت مى‏کردند چون شکیبایى نمودند، و به آیات ما یقین داشتند».[1]

گفتنی است که اصطلاح «انسان کامل» را می‌توان بر طیف گسترده‌ای از انسان‌ها اطلاق کرد؛ زیرا این اصطلاح، دارای مراتب تشکیکی بوده و به عبارتی می‌توان درجات مختلفی از انسان‌های کامل را یافت.

 از این‌رو می‌بینیم که از یک طرف،‌ مصداقی مانند پیامبر اکرم(ص) در بالاترین درجه قرار داشته و مصداق اکمل و اتم انسان کامل است و قرآن کریم از حضرتشان به عنوان الگو و نمونه چنین انسان‌هایی یاد می‌کند که می‌توان او را در تمام عرصه‌ها سرمشق خود قرار داده و از ایشان پیروی کرد:

«لَقَدْ کانَ لَکُمْ فی‏ رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللَّهَ وَ الْیَوْمَ الْآخِرَ وَ ذَکَرَ اللَّهَ کَثیراً»؛[2]

به یقین زندگى رسول خدا براى شما و آنان که به خدا و روز قیامت امیدوارند، و خدا را بسیار یاد می‌کنند، سرمشق نیکویى است.

از طرف دیگر و در درجاتی کمی پایین‌تر، پیامبرانی وجود دارند که گاه مرتکب رفتارهایی شده‌اند که در قرآن از آنها با عنوان  ظلم یاد شده است؛ و از همین‌رو مورد بازخواست و حتی تنبیه قرار گرفته -مانند افتادن حضرت یونس(ع) در دهان ماهی[3]- و در همین دنیا گرفتار مکافات عمل خود شده‌اند؛ اما همین پیامبران نیز در مقایسه با مردم زمانشان، انسان‌های کاملی بودند.

قرآن کریم نیز به روشنی تشکیکی بودن مراتب انسان‌های کامل را بیان کرده است. آن‌جا که در مورد جایگاه پیامبران و برتری بعضی از آنها بر بعض دیگر می‌فرماید:

«تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى‏ بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللَّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ ...»؛[4] ما برخى از این فرستادگان را بر بعضى دیگر برترى دادیم. در میان آنها کسى بود که خدا با او سخن گفت و بعضى را درجات برتر داد.

بر این اساس می‌توان همه پیامبران الهی را انسان‌های کامل عصر و زمان خودشان دانست و نتیجه گرفت که تمام آنان انسان‌هایی کامل بودند.

در درجات پایین‌تر، حتی در میان انسان‌های عادی نیز شاید بتوان افرادی را یافت که به درجات بالایی از قرب الهی رسیده و در مقایسه با عموم مردم، انسان کاملی به شمار می‌آیند.

[1]. «وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا وَ کانُوا بِآیاتِنا یُوقِنُونَ». سجده، 24.

[2]. احزاب، 21.

[3]. انبیاء، 87.

[4]. بقره، 253.