«بدل» یکی از آن چیزهایی است که در ادبیات عرب با عنوان «توابع» شناخته می‌شود.

تعریف بدل

در تعریف لغوی، «بدل» به معنای قرار گرفتن چیزی در جای و مقام دیگری است^[1] که به آن دیگری که «بدل» در جایگاه او قرار می‌گیرد، «مبدل‌منه» گفته می‌شود.

در دانش ادبیات عرب و علم نحو، «بدل» یکی از توابع به شمار می‌آید، و به همین دلیل، از لحاظ اعراب کلمه و برخی مشخصات دیگر، مشابه متبوع(مبدل‌منه) خود بوده و از لحاظ معنا نیز هر آنچه را که به متبوعش نسبت می‌دهند، به خود او هم نسبت داده می‌شود.

به عبارت دیگر، می‌توان گفت در «بدل»، مقصود نهایی از نسبت موجود در کلام، خود این تابع است، نه متبوع آن، مانند: «جاءنى زید اخوک»؛ یعنی «زید، برادر تو آمد» که در این مثال،«اخوک» یا «برادر تو» «بدل» از «زید» است، و گویا مراد اصلی ما آن است که «آمدن» را به «برادر» نسبت دهیم، نه شخصی به نام «زید».

اقسام بدل

بدل در علم نحو بر چهار قسم است:

1. «بدل کلّ از کلّ» و آن این است که مدلولش به صورت کامل، همان مدلول متبوع بوده و «بدل» و «مبدل‌منه» هیچ تفاوت مصداقی با هم نداشته باشند، مانند: «جائنى زید اخوک»؛(برادرت زید آمد).‌
2. «بدل بعض از کلّ» و آن این است که مدلولش، تنها بخشی از مدلول متبوع باشد نه تمام آن، مانند: «رأیت العدوّ رأسه‌»؛(دشمن را دیدم، تنها سرش را!).
3. «بدل اشتمال» و آن این است که مدلولش، خود و یا بخشی از مدلول متبوع نبوده؛ بلکه یکی از چیزهای مرتبط با متبوع باشد، مانند: «سرق الصبیّ ثوبه»؛(بچه دزدیده شد، لباسش!).‌

مقصود از بهره‌گیری از بدل اشتمال، آن است که گوینده سخن، ابتدا با اشاره‌ای به متبوع، توجه مخاطب را به خود جلب کند و شوق شنیدن را در دل او می‌اندازد، سپس مراد اصلی خود را با «بدل» مطرح می‌کند.

4. «بدل غلط» و آن در جایی است که گوینده‌ای در سخن خود، کلمه و یا عبارتی را به اشتباه مطرح کرده و سپس فورا کلمه و عبارت صحیح را جایگزین آن می‌کند، مانند:

«جاءنى عمرو، زید»، که در این مثال زید «بدل غلط» از عمرو است؛ زیرا متکلم ابتدا اشتباها کلمه «عمرو» را بر زبان آورده و سپس فورا کلمه «زید» که مقصود اصلی‌اش بود را جایگزین کلمه قبلی نموده است.

گفتنی است که اگر «مبدل‌منه»، معرفه باشد و بخواهیم «بدل» نکره‌ای برای او بیاوریم، لازم است که صفتی را نیز به این «بدل» ضمیمه کنیم، مانند: «لَنَسْفَعاً بِالنَّاصِیَةِ، ناصِیَةٍ کاذِبَةٍ».[2]

 در  این‌جا «ناصیة» نکره‌ای که صفت «کاذبة» نیز به آن ضمیمه شده، و بدل از «الناصیة» معرفه قرار گرفته است.[3]

لازم به ذکر است که اصطلاح «بدل» در دانش فقه هم کاربرد دارد؛ اما نه به معنای آن در ادبیات عرب.

«بدل» در فقه نیز همان جایگزینی است؛ اما به معنای «جایگزینی یک تکلیف فوت‌شده»، «جایگزینی یک مال تلف‌شده» و ... .^[4] که در فرصتی دیگر می‌توان انواع «بدل» در فقه را نیز مورد بررسی قرار داد.

[1]. «هو وقوع شیء مقام غیره‏»؛ مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج 1، ص 251، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب. 1360ش.

[2]. علق، 15- 16.

[3]. ر. ک: ذهنی تهرانی، سید محمد جواد، حل المسائل الهدایة فی النحو، ج 1، ص 94- 95، قم، گنجینه ذهنی، چاپ اول، 1381ش.‌

[4]. ر. ک: هاشمى شاهرودى، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع)، ج ‏2، ص 78 – 79، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت(ع)، چاپ اول، 1426ق.