کلمه «بَلْ» از حروفی است که در زبان عربی کاربرد فراوانی دارد، به ‌گونه‌ای که تنها در قرآن کریم، 127 بار از این کلمه استفاده شده است.

با توجه به عبارات پیرامونی «بَل»، می‌توان معنای آن‌را دریافت و گاه به زبان‌های دیگر ترجمه کرد.

به عبارت دیگر، با توجه به موقعیت «بل» نسبت به عبارات پیرامونی، معنای آن نیز تغییر می‌کند:

1. اگر حرف «بَل»، بعد از فعل‌های نفی یا نهی آمده و بعد از آن نیز کلمه‌ای مفرد قرار گیرد، معنایش آن خواهد بود که گوینده سخن، ابتدا خبری را تکذیب نموده و یا از انجام کاری باز می‌دارد، و سپس به نقیض و ضد آن خبر داده و یا به آن دستور می‌دهد:

الف) «ما جاء الضیف بل ابنه»؛ مهمان نیامد ولی فرزندش آمد! که نخست خبر از نیامدن مهمان داده، سپس خبر می‌دهد که فرزند او آمده است!

ب) «لا تذهب إلی السوق فی وقت الاذان، بل إلی المسجد»؛ هنگام اذان به بازار نرو؛ بلکه به مسجد برو، که ابتدا توصیه به نرفتن به بازار -هنگام اذان- نموده و سپس رفتن به مسجد در آن هنگام را سفارش می‌کند.

2. اگر «بل» بعد از جمله‌ خبری مثبت یا فعل امر صریح قرار گیرد و بعد از آن نیز کلمه‌ای مفرد قرار گیرد، معنایش آن است که خبر قبلی نادرست بوده و یا دستور قبلی لغو شده و به جای آنها خبر و دستور جدیدی ارائه می‌شود.

الف) «اشتریت کتابا بل روزنامجا»؛ کتابی خریدم. نه! روزنامه‌ای خریدم!

ب) «رجاءً اسقنی شایا، بل ماء»؛ لطفا یک چای برایم بیاور. نه! یک آب برایم بیاور!

«بل» در تمام نمونه‌های بالا به عنوان «حرف عطف» در نظر گرفته می‌شود.

3. اما اگر بر خلاف موارد قبل، بعد از «بل» کلمه‌ای مفرد قرار نگرفت؛ بلکه جمله‌ای بعد از آن قرار گیرد، «بل» را در چنین وضعیتی نمی‌توان حرف عطف دانست و جمله بعد از آن‌را معطوف به ماقبل به ‌شمار آورد؛ بلکه در این حالت، «بل» را «حرف ابتدا» و «حرف اضراب» دانسته و جمله بعد از آن‌را نیز «جمله ‌مستأنفه» می‌دانیم.

الف) این إضراب می‌تواند «إضراب إبطالی» باشد؛ یعنی محتوای جمله قبل از «بَل»، نادرست بوده و جمله بعد از آن، صحیح است:

«وَ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً سُبْحانَهُ بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ»؛[1] گفتند: خداى رحمان براى خود فرزندی برگزید! خداوند منزه از این امور است؛ بلکه آنان (که فرزندان خدا می‌پندارندشان)، بندگان گرامى خدا هستند!

ب) و نیز می‌تواند «اضراب انتقالی» باشد؛ یعنی گوینده در صدد نادرست پنداشتن جمله قبل از «بل» نیست؛ بلکه تنها با استفاده از «بل»، سخن را به موضوع مرتبط دیگری ‌کشانده و به دنبال بیان موضوع تازه‌ای است:

«قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّى* وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى* بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا»؛[2]رستگار خواهد شد هر آن‌کس که در صدد تزکیه خویش برآمده، به یاد خدا باشد و نماز را برپادارد! ولی شما زندگى دنیا را ترجیح می‌دهید!

[1]. انبیاء، 26.

[2]. اعلی، 14 – 16.