انسان جست‌وجو گر با فکر و اندیشه خود و تلاش و جدیت در پی شناخت جریان پیرامون خود بوده و هست. بویژه با پیش‌رفت دانش در زمینه‌های مختلف و با ابزار و وسایل پیش‌رفته و مدرن هر روز در تلاش است تا زوایایی از دنیای پهناور و کهکشان‌های موجود در فضا را بشناسد. دانشمندان علوم مادی و طبیعی، اگر چه توانستند گوشه‌هایی از این جهان مادی را بشناسند و درباره پیدایش و چگونگی شکل‌گیری آن تئوری‌ها و فرضیه‌هایی را مطرح کنند، اما باید اقرار کرد که شناخته‌های آنها در برابر ناشناخته‌های جهان هستی بسیار ناچیز و اندک است؛ از همین‌رو است که دیدگاه‌های متفاوتی را دربارۀ مواد اولیه عالم بیان کرده‌اند و از آن به نام تئوری یا فرضیه نام می‌برند.

قرآن کریم به عنوان معجزۀ پیامبر اسلام(ص) که صدق ادعای رسالت آن‌حضرت را اثبات می‌کند، خود دارای اعجاز در زمینه‌ها و موضوعات مختلف است، که یکی از آنها اعجاز علمی قرآن است. اعجاز علمی قرآن شامل مطالب و اسرار علمی است که قرآن آنها را بیان کرده، اما در عصر نزول آن، که عصر جاهلیت بود، و به دلیل نبود تکنولوژی و صنعت، برای انسان آن‌روز شناخته شده نبود، اما با پیش‌رفت علم و تکنولوژی برخی از آنها کشف شده است.

البته هدف و رسالت قرآن بازگویی معادلات و مسائل پیچیدۀ علمی نیست، چه بسا قرآن این‌گونه مسائل را به عقل و اندیشه بشر واگذار نموده است، قرآن کریم با ارائه بدیهیات و بیان دلایل نقضی، انسان را به توحید راه می‌نماید و رستاخیز را از دایره استبعاد او می‌راند و به قبول نزدیک می‌کند، و اگر مسائلی از این دست در قرآن آمده، برای توجه و شناساندن وجود خدا و یگانگی او است.

مأموریت اساسی قرآن همانا انسان است، رسالت قرآن بیان چهارچوب‌های بنیادین یک جهان‌بینی کلی از هستی و پی ریزی رابطه آن با آفریدگار آن است.

اما علوم مادی و نوآوری‌ها در جهان طبیعت، ابزارها و راه‌کارهای گوناگون آن، به عقل انسان، تجارب، اکتشافات و فرضیات او واگذار شده است تا خود انسان در این عرصه‌ها و بر اساس توان‌مندی‌های خویش به تلاش و کوشش بپردازد.

بنابراین، عرضۀ مسائل علمی و تجربی این چنینی بر قرآن صحیح به نظر نمی‌رسد.[1]

به هر حال برای پاسخ‌گویی به پرسش مطرح شده، ابتدا نظریات برخی فیلسوفان و دانشمندان علوم مادی را مطرح می‌کنیم، آن‌گاه به سراغ آیات، روایات و منابع اسلامی می‌رویم و سعی می‌کنیم تا بتوانیم جمع‌بندی مناسب در این موضوع داشته باشیم.

ماده‌ی اوّلیه دنیا از نظر فیلسوفان و دانشمندان

"تالس" نخستین فیلسوف یونانی - که در سال 640 پیش از میلاد می‌زیست -، معتقد بود که جهان هستی از آب به وجود آمد و همه تغییرات جهان در اثر عناصری است که در آب تأثیر می‌گذارد. وی معتقد بود، خاک‌ریزه، تخته سنگ‌ها در اثر تغییرات هوا پیدا شده و هوا آبی است که به صورت بخار درآمده و ابرها بخارهای انباشته‌اند، آتش از برخورد اجسام منجمد شده که از آب به وجود آمده است، پیدا شد. همه چیز در دنیا به اصل خود که آب است باز می‌گردد.

این فیلسوف ادعا می‌کرد هستی، آکنده از آب‌های قدیمی است و اطراف آن یخ بسته و آب را محاصره کرده است. از این صخره‌ها قطعه‌ای جدامانده و بر روی آب قرار گرفته است که نامش زمین است.[2]

دانشمندان علوم طبیعی معتقدند که اصل هستی از گاز گرم متخلخل که فضا را پر کرده و محتوای دقایق ماده است و پیوسته در حرکت است، پدید آمده است.

بیشتر دانشمندان برآنند که عالم هزاران میلیون سال پیش با رویدادی به نام "انفجار بزرگ" آغاز شده است. تصور می‌شود که در آن انفجار تمام ماده و انرژی موجود در عالم خلق شده است.

نظریه‌ی انفجار بزرگ در حال حاضر مشهورترین توضیح ارائه شده درباره منشأ جهان است.[3] این تئوری بیان می‌کند که دنیا در زمان‌های بسیار دور، در حدود 13 میلیارد سال پیش در یک لحظه معین درون نقطه‌ای جای داشت که در آن انرژِی و چگالی[4] ذرات بی‌نهایت بود.

بر اساس این مدل کیهان‌شناسی، هستی در یک انفجار شروع به خلاصی یافتن از تراکم و دمای بیش از حد نمود. بدین صورت عالم لحظه به لحظه وسیع‌تر می‌گشت و دما نیز به تبع آن رفته رفته کاهش می‌یافت.[5] این دانشمندان در خلال بررسی‌ها و مشاهدات خود پیرامون پدیده‌های عالم، به این نتیجه رسیده‌اند که ماده در ابتدای آفرینش امر جامد و ساکن بود، هم‌چنین ماده در آغاز، شکل گاز مشتعل بسیار درهم فشرده و متراکم را داشته و در اثر انفجار بسیار شدیدی که در آن رخ داد، به توسعه و امتداد در پیرامون خویش پرداخت.

ماده‌ی اوّلیه دنیا از نظر قرآن کریم

مفسران قرآن با استناد به آیه 7 سوره‌ی هود،[6] و آیات دیگر،[7] می‌گویند: اصلی که جهان از آن به وجود آمد آب بود.

سید قطب معتقد است که این آیه(آیه 7 سوره‌ی هود) فقط بر وجود آب هنگام خلق آسمان و زمین و قرار داشتن عرش خدا بر آن دلالت دارد، اما این‌که این آب چگونه آبی بود، از امور غیبی است که راهی برای فهم آن وجود ندارد.[8]

برخی هم برآنند که خداوند ابتدا آب را آفرید، آن‌گاه آسمان‌ها و زمین و به طور کل موجودات مادی را از آب خلق کرد.[9]

قرآن مجید در مورد خلقت آسمان نیز می‌فرماید: "ثم استوی الی السماء و هی دخان..."؛[10] سپس به آفرینش آسمان پرداخت، در حالی‌که به صورت دود بود. این آیه شریفه خلقت آسمان را از دود بیان می‌کند.

امام باقر(ع) می‌فرماید: این دود از جنس دودی که از آتش برخاسته باشد نیست.[11]

ماده اوّلیه‌ی عالم از نگاه امام علی(ع)

امام علی(ع) در نهج البلاغه، ضمن بیان افعال الاهی؛ یعنی خلقت موجودات و تدبیر آنها، اعم از موجودات مجرد و مادی و موجودات ارضی و سماوی، به این موضوع می‌پردازد و می‌فرماید: "ثم انشأ سبحانه فتق الاجواء..."؛[12]

خداوند جو و فضای وسیعی را خلق کرد و در آن جو و فضای وسیع، آب را خلق کرد، و این آب روی باد قرار گرفته است؛ یعنی در واقع خدا در فضا بادی را خلق کرد و روی آن باد مایعی را که به صورت آب بود، خلق کرده است که آن باد از زیر فشار آورده و آب را نگاه می‌دارد، تا این آب ثابت بماند. سپس باد دومی را خلق کرد که این باد آب را با فشار به هم می‌زند و در نتیجه امواج زیادی ایجاد می‌شود. این امواج به هم می‌خورد و در اثر برخورد این امواج کف‌هایی پیدا می‌شود - که در حقیقت کف‌ها عبارت از همان ذرات آبی است که به سمت بالا می‌رود. - و از همان کف‌ها آسمان‌ها خلق شده است.

از بعضی روایات که یکی از آنها هم از خود آن‌حضرت است، استفاده می‌شود که از کف‌ها بخارهایی بلند شد که به صورت دود بود.[13] البته این دو منافاتی با هم ندارند؛ زیرا وقتی بخار زیادی در یک‌جا جمع شود و به سمت بالا برود، به دود شباهت پیدا می‌کند.

بنابراین، اگر این بیان حضرت را با روایت دیگر، جمع کنیم می‌توان گفت که علی(ع) اصل عالم ماده را، آب می‌داند.

جمع میان آیات روایات و نظریات جدید

بی‌گمان منظور از واژه "دخان"؛ یعنی دود در قرآن کریم، دود اصطلاحی نیست؛ زیرا که دود شناخته شده از آتش است، مفسران با استفاده از روایت امام باقر(ع) بر این نکته اتفاق دارند که دخان در اصطلاح قرآن از آتش نیست، بلکه بر اثر شدت امواجی است که از آب برخاسته و استعاره از بخاری است که از آب بر می‌خیزد. هم‌چنین این احتمال وجود دارد که عرش خداوند در آیه 7 سوره‌ی هود، کنایه از قدرت او باشد و در حقیقت آغاز قدرت خداوند در تکوین و تشکیل عالم ماده، از آب بود. این همان کلام امام علی(ع) است که فرمود: خلقت عالم از آب بود.

البته دلیلی نداریم که منظور همین آبی است که از اکسیژن و هیدروژن تشکیل شده است، بلکه ممکن است منظور همان ماده مذاب باشد و به دلیل ناشناخته بودن ماده مذاب برای مردم آن‌روز، از آن اسمی برده نشد و به آب تعبیر شد. هم‌چنین باد را که حضرت می‌فرماید بر آب مسلط شد، ممکن است منظور باد اصطلاحی نباشد، بلکه همان نیرو و قوۀ محرکه‌ای باشد که این ماده مذاب را سریع حرکت می‌دهد.

همین‌طور معلوم نیست که منظور از دریا(بحر) در کلام امام باقر(ع) که فرمود: "وقتی خدا خواست آسمان را خلق کند به بادها دستور داد، دریا را به هم زدند"، همین دریاها و اقیانوس‌ها باشد؛ چرا که شکل‌گیری دریاهای این چنینی فرع بر خلقت زمین است و بحث در اصل آفرینش خود کهکشان‌ها است که یکی از آنها کره زمین است.

بنابراین، با این توجیه، دیدگاه امام علی(ع) با نظریه و تئوری جدید هم منافات ندارد. اصل عالم ماده به فرموده آن‌حضرت آب و یا به گفته دانشمندان علوم طبیعی ماده مذاب بود.

امام علی(ع) در نهج البلاغه فرمود: در اثر حرکت کف ایجاد شد، منظور از کف همان ذراتی است که از مایع مذاب به سمت بالا رفته و سپس از آن جدا شده؛ یعنی در حقیقت تکه‌هایی از آن جدا شد و به صورت بخار بالا رفت و از بخار آن آسمان خلق شد و از خود کف زمین خلق شد. بنابراین، زمین هم از همان ماده مذاب بود و بعد روی آن بسته شده است. این مطلب قابل تطبیق بر نظریه انفجار بزرگ است که ذراتی از مایع مذاب جدا شده و به صورت زمین در آمده است.

بنابراین، تضادی میان دیدگاه آیات و روایات و نظریه و تئوری دانشمندان علوم جدید نیست؛ چرا که دیدگاه قرآن و روایات بر نظریات جدید بویژه نظریه "سدیم"[14] قابل حمل است؛ چون کلمه آب و بخار، قابل حمل به ماده مذاب و گاز است.

البته، متکلمان در این مسئله به ظاهر آیات و روایات بسنده کرده و بدون توجیه آن‌را پذیرفته و گفته‌اند: از آن‌جا که خداوند بر همه چیز قادر است، بنابراین، ممکن است آب را خلق کند و از آن زمین و آسمان‌ها را به وجود بیاورد.

برخی نیز با استناد به این آیه قرآن که می‌فرماید: " و ما آفرینش آسمان‌ها و زمین و آفرینش نفس خودشان را به آنها ننموده‌ایم".[15] و با استدلال به این‌که دیدگاه دانشمندان، هنوز در مرحله فرضیه است و در معرض رد یا قبول است و هنوز به درجه صحت قوانین علمی نرسیده است؛ - زیرا هیچ‌کس هستی نخستین و کیفیت تکوین اجرام هستی را ندیده است -،[16] ظاهر را پذیرفته‌اند که ماده اوّلیه‌ی عالم آب است.[17]

عده‌ای دیگر در توجیه خلقت آسمان‌ها و زمین از آب، بیان دیگری دارند و می‌گویند:

عالم بر دو نوع است:

1. عالم خلق و ماده،
2. عالم امر که همان عالم مجردات است، به دلیل آیه‌ی 54 سوره‌ی اعراف که می‌فرماید: «الا له الخلق و الامر»؛(از برای خدا است خلق و امر). منظور از "خلق" عالم طبیعت و مراد از "امر" عالم مجردات است.

روی این اصل مراد از آب، باید فیض حق تعالی باشد، فیضی که شامل تمام عوالم وجود - از عالم عقول و مجردات گرفته تا عالم طبیعت - می‌شود. بنابراین، منظور از این عبارت که از برخورد و امواج آب، زمین و آسمان خلق شد، آن است که عالم عقول در اثر فیضی که از حق تعالی کسب می‌کنند، خودشان افاضه دارند و از افاضه آنها عالم ماده که زمین و آسمان است، خلق شد.[18]

در پایان ذکر این نکته ضروری است که در برخورد با آیات و روایات باید جهاتی را مد نظر داشت:

1. اگرچه از ظاهر قرآن و علم بر می‌آید که جهان در ابتدا از گازهای داغ تشکیل شده است، اما قرآن در مورد عناصر دیگر نظریه مهبانگ (انفجار اوّلیه) مطلب صریحی ندارد.
2. با توجه به تعدد نظریه‌ها در مورد آغاز خلقت و عدم اثبات قطعی آنها، در حال حاضر نمی‌توان هیچ‌کدام را به صورت قطعی به قرآن نسبت داد؛ از این‌رو پاسخ به سؤال فقط در حد آنچه در آثار اسلامی آمده و نمونه‌ای از توانایی بحث‌های پیشینیان و اعجاز علمی قرآن عرضه شده است.
3. اگر روزی نظریه مهبانگ به صورت قطعی اثبات شود، این مطلب اعجاز علمی قرآن و روایات را اثبات می‌کند؛ چرا که نوعی رازگویی علمی قرآن کریم و روایات است؛[19] لذا فعلا نمی‌توان چیزی را به صورت قطع به آیات و روایات استناد داد.[20]

[1]. سید قطب در این باره می‌گوید: مسلمانانی که می‌خواهند تحت تأثیر زرق و برق‌های خیره کننده‌ی تکنولوژی جدید، تلاش کنند تا اموری را بر قرآن تحمیل کنند و می‌کوشند تا قرآن را کتابی در علوم طب، کیمیا، فلک و ... معرفی نمایند که هرگز مقصود قرآن نبوده، در نهایت ساده لوحی به سر می‌برند. وی می‌گوید: قرآن در موضوع خود کتاب کاملی است و موضوع آن بزرگ‌تر از همه این علوم است؛ زیرا که موضوع قرآن خود انسان است. سید قطب، تفسیر فی ظلال القرآن، ج 1، ص 181، بیروت، قاهره، دار الشروق، چاپ هفدهم، 1412ق.

[2]. عبدالغنی، خطیب، قرآن و علم امروز، ترجمه، مبشری، اسدالله، ص 69- 70.

[3]. در سال 1927 م (1306 هـ ش) اخترشناس بلژیکی به نام «ژرژ لومتر»، این نظریه را مطرح کرد که عالم در ابتدا بسیار کوچک بود. او این حالت عالم را "تخم مرغ کیهانی" نامید که پس از انفجار مهیب، عالم در حال انبساط کنونی را ایجاد. در دهه‌های 1930 و 1940 میلادی نظریه‌ی "تخم مرغ کیهانی" تکمیل و به نظریه‌ی "انفجار بزرگ" تبدیل شد. دانشنامه‌ی آکسفورد، ج 1، ص 90.

[4]. جرم واحد حجم هر جسم را چگالی می‌گویند (نسبت جرم به حجم).

[5]. جهت آگاهی بیشتر، ر. ک: سایت‌های باشگاه اندیشه، پاراسکار و مجله‌ی رشد.

[6]. "و هو الذی خلق السموات و الارض فی ستة ایام و کان عرشه علی الماء..."؛ او کسی است که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید و عرش او بر آب قرار داشت.

[7]. مثل "و جعلنا من الماء کل شیء حی"؛ و هر چیز زنده‌ای را از آب پدید آوردیم. انبیاء، 30.

[8]. تفسیر فی ظلال، ج 4، ص 1857.

[9]. دائرة المعارف قرآن کریم، ج 1، واژه‌ی «آب».

[10]. فصلت، 11..

[11]. "لما اراد الله سبحانه و تعالی ان یخلق السماء، امر الریاح فضربن البحر حتی ازبد فخرج من ذالک الموج و الزید دخان ساطع من وسطه من غیرنار، فخلق الله منه السماء"؛ یعنی هنگامی که خداوند خواست آسمان را خلق کند، به بادها دستور داد، دریاها را به هم زدند تا این‌که به کف افتاد؛ از این موج و از این کف دودی که از وسط دریا ساطع بود خارج شد، بدون آتش، خداوند از آن دود آسمان را خلق کرد. بحرانی، ابن میثم، شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 138.

[12]. سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، محقق، صبحی صالح، ص 40،  خ 1، قم، هجرت، چاپ اول، 1414ق. «پس از آن خداوند طبقات جو را از هم گشود، و اطراف آن‌را باز کرد و فضاهاى خالى ایجاد نمود، و در آن آبى که امواج متلاطم آن روى هم می‌غلطید، جارى ساخت، و آن‌را بر پشت بادى شدید، و طوفانى کوبنده حمل نمود، پس از آن باد را به باز گرداندن آن فرمان داد، و بر نگه‌داریش آن‌را مسلط ساخت، و به حدى که باید، مقرون نمود، فضاى خالى در زیر آن گشوده و آب در بالاى آن در حرکت بود، سپس خداوند طوفانى برانگیخت که جز متلاطم ساختن آن آب کار دیگرى نداشت، و به طور مداوم امواج آب را در هم می‌کوبید، طوفان به شدت می‌وزید، و از نقطه‌اى دور سرچشمه می‌گرفت بعد از آن به آن فرمان داد تا آب‌هاى متراکم و امواج عظیم آب را بر هم زند، و امواج این دریاها را به هر سو بفرستد، پس آن‌را مانند مشکى به هم زد. مکارم شیرازی، ناصر،  ترجمه‌ی‏گویا و شرح ‏فشرده‏اى ‏بر نهج ‏البلاغه، ج 1، ص 50.

[13]. ابن میثم، شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 138.

[14]. سدیم، همان گاز آمیخته با غبار کیهانی و یا به تعبیر دیگر گاز معلقی است که در آن مواد صلب و سخت وجود دارد که دانشمندان آن‌را با "دخانی" (دود) که در قرآن آمده تطبیق داده‌اند.

طبق فرضیه‌ای که می‌گوید، ماده خورشید، ستارگان، زمین و ... ماده مذاب، داغ، گرم و روان بوده که در اثر شدت حرکت قطعه‌هایی از آن ماده مذاب جدا شد و این قطعه‌ها به صورت زمین، ماه و ... که در منظومه شمسی است، درآمده است. بر اساس این دیدگاه وجه اشتراک آب و ماده‌ی مذاب همان سیلان و روان بودن آنها است. بنابراین، ممکن است مراد از آب همان ماده‌ی مذاب سیلان و روان باشد و سدیم همان گاز و دودی است که بر اثر شدت حرکت این ماده‌ی مذاب ایجاد شده و آسمان‌ها از آن خلق شده است.

[15]. "و ما اشهدتم خلق السموات و الارض...". کهف، 51.

[16]. قرآن و علم امروز، ص 85- 86.

[17]. برای آگاهی بیشتر از نظریات علما درباره‌ی خلقت موجودات مادی به شرح نهج البلاغه‌ی ابن میثم، ج 1، ص 138-155 رجوع شود.

[18]. ر. ک: همان، ص 138.

[19] برای اطلاع بیشتر رجوع شود به: پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، محمد علی رضایی اصفهانی، ج 1، ص 93- 105.

[20]. گفتنی است؛ برای آگاهی از این موضوع، از لحاظ کلی‌تر که اولین مخلوق در کل عالم (اعم از عالم عقول و ماده) نمایه «اولین مخلوق الهى»، 155 را مطالعه کنید.