در بررسی های تاریخی به پدیده هایی برخورد می کنیم که در هاله ایی از ابهام و تعابیر درست و نادرست قرار گرفته است و این ابهامات شرایطی را فراهم می آورند که مرزهای واقعی این پدیده ها شناخته نشده و جایگاه واقعی آنها معرفی نگردد. یکی از این پدیده ها «هیپنوتیزم» است.

تعریف هیپنوتیزم

اصل واژه هیپنوتیزم از واژه یونانی  hypnosبه معنای «خواب» مشتق شده است، ولی در هیپنوتیزم علاوه بر قدرت تفکر، امکان محبت، قضاوت، راه رفتن و غیره نیز وجود دارد. فکر هیپنوتیزم شونده بر روی موضوع خاصی (صحبت های هیپنوتیزور) تمرکز فوق العاده ای می کند و بین او و فرد هیپنوتیزور ارتباط عاطفی خاصی بر قرار می شود که در خواب نظیر آن را مشاهده نمی کنیم.

تعریفی که می توان برای هیپنوتیزم ارائه نمود چنین است: هیپنوتیزم یک حالت روحی خاص شبیه خواب آلودگی و القایی و ارادی است و در آن هشیاری و آگاهی سوژه (هیپنوتیزم شونده) فوق العاده افزایش می یابد. این آگاهی معمولاً بر روی مطالبی تمرکز می کند که توسط هیپنوتیزور به او ارائه می شود. درحالت هیپنوتیزم تلقین پذیری فرد و قدرت تخیلات و تصویر سازی ذهن افزایش می یابد و هر چه درجه هیپنوتیزم عمیق تر شود این خصوصیات نیز قویتر می گردند.[1]

امّا برخی از نظریه پردازان اعتقاد دارند که هیپنوتیزم چیزی جز یک تمرکز برتر نیست: «اصل هیپنوتیزم؛ تمرکز روح است بر شخصی که می خواهیم او را تحت تأثیر اراده خود قرار دهیم. با تمرکز روح بر ارادۀ‌ خود، آنچه را می ‌خواهیم به طرف مقابل القاء می ‌کنیم که با توجه به مجرد بودن نفسْ چنین امکانی در هر کس هست».[2]

هیپنوتیزم در اسلام

قطعاً نیروى اراده انسان، قدرت و توانایی فراوانى دارد و هنگامى که در پرتو ریاضت هاى نفسانى قوی تر شود، کارش به جایى مى ‏رسد که در موجودات محیط خود تأثیر مى‏ گذارد. ریاضت ها گاهى مشروع و گاهى نامشروع است. ریاضت هاى مشروع در نفوس پاک، نیروى سازنده ایجاد مى‏ کند، و ریاضت هاى نامشروع نیروى شیطانى، و هر دو ممکن است منشأ خارق عادت گردد که در اوّلى مثبت و سازنده و در دومی مخرّب است.[3]

از آنجا که پدیدۀ هیپنوتیزم یکی از مسائل نسبتاً جدید در منابع دینی است، سخن از آن در میان علمای گذشته کمتر به چشم می خورد، و علمای معاصر نیز، این موضوع را بیشتر ذیل بحث از سحر و جادو آورده اند.

در این باره فقهاى اسلام مى ‏گویند یاد گرفتن و انجام اعمال سحر و جادوگرى حرام است که برای آگاهی بیشتر در این زمینه می توانید به نمایه 2022 (سایت: 2068) (حکم سحر و راه ابطال آن) در همین سایت مراجعه نمایید.

توضیح آن که امروزه علومی از قبیل خواب مغناطیسى، هیپنوتیزم، مانیه ‏تیزم و تله ‏پاتى وجود دارد که در گذشته ساحران با استفاده از آنها برنامه‏ هاى خود را عملى مى ‏ساختند.

البته این علوم نیز از علوم مثبتى است که مى ‏تواند در بسیارى از شئون زندگى مورد بهره‏ بردارى صحیح قرار گیرد، ولى ساحران از آن سوء استفاده مى ‏کردند و براى فریب مردم، آنها را به کار مى ‏گرفتند. لذا اگر امروز هم کسى از آنها چنین استفاده‏ اى در برابر مردم بی خبر داشته باشد، در حکم سحر بوده و جایز نخواهد بود، و این جایز نبودن هم فلسفه ‏هاى متعددى را داراست، از جمله:

1. خارج ساختن مسیر زندگى از مجراى عادى و طبیعى؛

2. زمینه بسیارى از فریبکارى‏ ها و شیادى‏ ها چنان که هم اکنون از طریق هیپنوتیزم و اسپریتسم و در گذشته از طریق سحر و جادو و فالگیرى مرسوم بوده است.

3. احیاناً موجب کشف و افشاى اسرار دیگران شدن؛ زیرا یکى از کارهاى خواب واره‏گر خواندن ذهن شخص مورد نظر است.

4. تصرف غیر اختیارى در نفوس دیگران[4]

در هر حال، فقها در این موضوع دیدگاه های مختلفی دارند:

یک. برخی هیپنوتیزم را به طور مطلق حرام می دانند؛ مانند این که امام خمینی(ره) در پاسخ به پرسشی می گوید: هیپنوتیزم جایز نیست.[5]

دو. برخی دیگر نیز با شرایطی هیپنوتیزم را جایز شمرده اند، که در زیر چند نمونه بیان می شود:[6]

آیت الله خامنه ای: بطور کلى یادگیرى هیپنوتیزم و استفاده از آن به غرض عقلائى حلال و قابل ملاحظه، اشکال ندارد به شرط اینکه با رضایت و موافقت کسى باشد که مى‏خواهد به خواب مصنوعى برود و ضرر معتنابهى هم براى او نداشته باشد.[7]

آیت الله مکارم شیرازی: استفاده از هیپنوتیزم براى مقاصد طبّى و مانند آن مشروع است، مشروط بر اینکه تجربه و آگاهى کافى داشته باشد، و آثار منفى و خلاف شرعى بر آن مترتب نگردد. ولى براى کشف امور پنهانى، یا اطّلاع از گذشته و آینده و حال جایز نیست.[8]

آیت الله تبریزی: در هیپنوتیزم، چنانچه خوف ضرر بر کسى که این عمل با او انجام مى‌گیرد یا شخصى دیگر داده شود جایز نیست.[9]

آیت الله گلپایگانی:  هیپنوتیزم حرام است و براى معالجه [بیمار ]، در صورتى که طریق معالجه منحصر به آن باشد و موجب کشف اسرار دیگران نشود اشکال ندارد.[10]