نظریه کانت

بنابر نظر کانت، آن گاه که کار با انگیزۀ اطاعت عقل انجام گیرد، داراى ارزش اخلاقى خواهد بود و در غیر این صورت، کار با هر انگیزه دیگرى که انجام شود؛ نظیر ارضاء عاطفه، تحصیل کمال و سعادت و پاداش دنیوى یا اخروى، به هیچ وجه ارزش اخلاقى ندارد. کار اخلاقى آن است که چون وظیفه عقلى، انجام آن را ایجاب مى کند، فاعل به حکم عقل آن را انجام مى دهد و هیچ چشم داشتى نسبت به پاداش یا آثارى که بر آن مترتب مى شود حتى ارضای عواطف یا کمال نفس نباید مورد نظر فاعل آن باشد. آنچه بیان شد خلاصه نظریه کانت در این زمینه است.

نقد نظریه کانت

در ارتباط با این سخن باید گفت؛ این که انسان بخواهد فقط به انگیزه اطاعت عقل، کارى را انجام دهد و هیچ چیز دیگرى حتى کمال خودش را مورد نظر نداشته باشد، اساساً، ممکن و میسّر نیست و هر کجا به ظاهر خیال مى کنیم کارى به منظور اطاعت عقل انجام مى گیرد، در واقع یک انگیزه عمیق تر ولى پوشیده و مخفى در باطن این انگیزه ظاهرى وجود دارد؛ از این رو، اگر از وى بپرسند چرا حکم عقل را اطاعت مى کنى؟ در پاسخ خواهد گفت: آدم باید اطاعت عقل کند. انسان بودن انسان به این است که مطیع حکم عقل باشد. این پاسخ معنایش آن است که او در واقع، کمال انسانى خود را در اطاعت عقل مى بیند؛ یعنى در وراى اطاعت عقل، انگیزه عمیق تر کمال نفس نهفته است. بنابر این کسى که حکم عقل را نپذیرد، آدم بد و ناقصى خواهد بود. از سخن فوق، نتیجه مى گیریم اصولاً، این که کارى صرفاً با انگیزه اطاعت از عقل انجام پذیرد فرض نادرستى است و نوعى سطحى نگرى خواهد بود.[1]

نیت از دیدگاه اسلام

از دیدگاه اسلام، کار اخلاقى و ارزشمند، کارى است که صرفاً، براى تحصیل رضاى خداوند انجام گیرد. رضاى خداوند مراتبى دارد و انسان ها به صورت های گوناگون در جست و جوى رضاى خدا هستند؛ یعنى این خواسته در ایشان شکل هاى مختلفى دارد: گاهى رضاى خداوند مورد نظر است، به این لحاظ که منشأ پاداش اخروى مى شود و یا به این لحاظ که منشأ نجات از عذاب مى شود، مورد توجّه انسان است،  ولى گاهى هیچ یک از پاداش یا کیفر، مورد توجّه وى نیست و انگیزه وى در انجام کارى صرفاً، رضا و خشنودى خداوند خواهد بود که این حقیقت، براى او مطلوبیت ذاتى دارد. چنین حقیقتى است که در اولیاى خداوند تحقق پیدا مى کند و به عنوان انگیزه کارها و عبادت ها روى آن تکیه مى کنند. به هر حال، از دیدگاه اسلام، حد نصاب ارزش اخلاقى کار آن است که براى رضاى خداوند انجام شود. به عبارت دیگر، مقوّم ارزش اخلاقى «کار» این است که به منظور تحصیل رضایت و خشنودى خداوند انجام گیرد.[2]