مفهوم هرمنوتیک

"هرمنوتیک" در اصل مشتق از نام "رمس" خداى یونان باستان است. هرمس، الهه مرزها و واسطه بین خدایان و مردمان، خالق سخن و تفسیر کننده خواسته‏‌هاى خدایان براى مردمان بوده است. به همین مناسبت، هرمنوتیک، در لغت به معناى "وابسته به تفسیر" است[1] و در اصطلاح شامل مجموعه بحث‏هایى است که در باره "تفسیر متن" و فهم آن مطرح مى‏شود.[2]

اما "تفسیر[3]" و "متن" در این عبارت به چه معنا است؟ تفسیر به معناى شناخت معناى مقصود و کشف و بیان مراد گوینده است و  این با "تأویل" فرق دارد؛ زیرا تأویل کشف ریشه‏‌هاى معنا و سایه‌‏هاى معنایى سخن است. "متن" در این تعبیر، شامل هر چیزى است که در وراى آن مطلبى و مفهومى نهفته باشد. از این رو، نه تنها نوشته، بلکه سخن و هر اثر هنرى؛ مانند نقاشى، موسیقى، و سینما را در بر می‌‏گیرد. گاهى – همچنان که در مباحث هایدگر مشاهده می شود - معناى "متن" آن قدر توسعه می‌‏یابد که شامل عالم عین نیز می‌‏شود و این جا است که هرمنوتیک از حوزه تفسیرى خود خارج می‌‏شود و به قلمرو فلسفه و هستی‌‏شناسى گسترش می‌‏یابد.

بنابراین، هر بحثى که مربوط به تفسیر متن باشد و اصول و ضوابطى را در جهت کشف مراد مؤلف و رسیدن به معناى نهایى متن معرفى کند، یا وجود چنین امورى را انکار نماید، در حوزه مباحث هرمنوتیکى قرار می‌‏گیرد. این معنا، اصطلاحِ عام "هرمنوتیک" و شامل همه نحله‏هاى تفسیرى است. در این نگاه حتى مباحث الفاظ علم اصول در فرهنگ رایج حوزه اسلامى، می‌‏توانند مباحثى هرمنوتیکى تلقّى شوند، هر چند به عنوان علم مستقل مطرح نگردیده و در ضمن علم اصول که مباحث فراوان دیگرى نیز دارد، بیان شده‌‏اند. هرمنوتیک در این اصطلاح، در واقع از زمان پیدایش متون پدیدار شده است و تاریخى به قدمت فرهنگ بشرى دارد.

امّا آنچه امروزه به نام "هرمنوتیک کلاسیک" مطرح شده و خود را به عنوان یک دانش مستقل نشان داده و در غرب نیز به همین نام شهرت یافته است، قدمت زیادى نداشته و در همین سده‌‏هاى اخیر پیدا شده است.

شایان ذکر است که گاهى واژه "هرمنوتیک" - به خصوص در فرهنگ امروزى ما - بر یک نحله خاصّ تفسیرى اطلاق می‌‏شود به گونه‏اى که سایر نحله‏‌هاى تفسیرى را به عنوان هرمنوتیک معرفى نمی‌‏کنند. عصاره مباحث و خلاصه نتایج در این نحله آن است که یک متن در جریان فرهنگ‏ها و سنت‏ها نمودهاى مختلفى دارد و پیام‏هاى مناسب با آن فضاى فرهنگى را تحویل مخاطبان خود می‌‏دهد. در واقع مخاطبان و فضاهاى ذهنى و شرایط فرهنگى آنها است که به متن معنا می‌‏بخشد. از این رو، هر کس هر چه از متن فهمید، اگر متناسب با فضاى فرهنگى او باشد، درست خواهد بود. چه بسا مخاطب از مؤلف فراتر رفته و به فهمى عمیق تر در باره متن دست یابد! نقطه آغاز این اصطلاح و پیدایش این نحله در هرمنوتیک اوایل قرن بیستم و اواخر قرن نوزده میلادى است. این نحله در آراى گادامر به اوج خود رسیده و هم اکنون از طرفداران بسیارى در غرب برخوردار است.

پرداختن به همه این اصطلاحات در این مختصر نمی گنجد، از این رو ما تنها اشاراتی خواهیم داشت و اطلاع از بحث هرمنوتیک را به کتاب های معتبر ارجاع می دهیم. در این بین کتاب مبانی کلامی اجتهاد، از جایگاه ویژه ای برخوردار است.[4]

تفسیر متن بر این پیش فرض مبتنی است که خواندن و شنیدن یک متن یا گفتار، گرچه مدلولات کلمات و جملات آنها معلوم باشد، آنچه را متن و گفتار در خود پنهان دارد آشکار نمی گرداند و این امر پنهان را تنها با تفسیر می توان آفتابی و روشن نمود.[5]

معنای هر متن یک واقعیت پنهان است که باید به وسیله تفسیر آشکار و هویدا گردد و در حقیقت متن به وسیله تفسیر به سخن می آید.[6]

در تفسیر متون پنج مسئله به عنوان مقدمات و مقومات تفسیر بیان شده است که به طور خلاصه بیان می گردد:

1. پیش فهم یا پیش دانسته مفسر: این مطلب نه تنها در تفسیر متون، بلکه در هر تحقیق علمی، مفسر و محقق یک پیش فهم یا پیش دانسته دارد که بدون آن تفسیر متن یا تحقیق علمی ممکن نیست.

2. علایق و انتظارات هدایت کننده مفسر: علایق و انتظارات شخص مفسر که وی را به سؤال کردن از متن و فهمیدن آن وا می دارد، از مقدمات و مقومات فهم متن است. انسان هر سؤالی را از روی علاقه و انتظار خاصی مطرح می کند و این علاقه و انتظار حتماً با پیش دانسته های وی که مقومات سؤال او هستند متناسب است.

3. پرسش از تاریخ: پرسش از تاریخ عبارت است از جست و جو از انگیزه پدید آورنده متن و آنچه که می خواسته مخاطبان، آن را بفهمند. در این مرحله با تحقیق تاریخی، درستی چند مسئله روشن می شود؛ مثل این که کدام علایق و انتظارات، مؤلف را به پدید آوردن متن سوق داده است؟ در کدامین وضعیت و شرایط تاریخی سخن گفته است؟ وضعیت و شرایط تاریخی مخاطبان وی چگونه بوده است؟ و امثال آن.

4. کشف مرکز معنای متن: منظور، آن دیدگاه اصلی است که همه مطالب متن بر محور آن نظم یافته است. این دیدگاه اصلی باید کشف گردد و تمام متن با فرض ابتناءاش بر آن دیدگاه فهمیده شود. کشف مرکز معنا کم و زیاد، تحت تأثیر تجربه ها و پرسش های مفسر قرار می گیرد. در این صورت ممکن است هر کدام از مفسران متعدد تحت تأثیر تجربه ها و پرسش های متفاوتی که دارند مرکز معنای متن را به گونه ای نسبتاً متفاوت با معنایی که دیگری به دست آورده است بفهمند و در نتیجه فهم های متفاوتی از تمامی متن به دست آید.

5. ترجمه معنای متن در افق تاریخی مفسر: قائلین به نظریه هرمنوتیک عقیده دارند در صورتی که زمان تاریخی و عصر مفسر با پدید آورنده متن متفاوت باشد، تفسیر بر اساس داده ها و تجربه های مفسر است. این تفاوت ناشی از تاریخی بودن زندگی انسان است. فرهنگ ها و تمدن های متفاوت، همچنین جهان بینی ها و ادیان مختلف، تجربه های گوناگونی را اقتضا دارد. تجربه انسان نسبت به خود و جهان پیرامون خود در زمانی که انسان زندگی ابتدایی دارد و محکوم به قوانین طبیعی است، قهراً با تجربه های انسان از خود و عالم بیرون از خود در عصر پیشرفت و تسلط بر نیروهای طبیعی بسیار متفاوت است.[7]

مسئله هرمنوتیک به معنای تأثیر پیش فرض ها در فهم متون، متأثر از فلسفه کانت است.[8] به اعتقاد او، "شیء فی نفسه" غیر از شیء پدیداری است که در نزد ماست؛ زیرا شناخت ما در جهان، فهمی است مرکب از جهان خارج و ذهن؛ زیرا جهان خارج از طریق حواس وارد ذهن می شود و سپس در قالب های ذهنی قرار می گیرد و علم تولید می شود و شناخت در واقع نتیجه تعامل ذهن و خارج است. آنچه که ما از خارج دریافت می کنیم در خارج نیست؛ چون شناخت و آگاهی ترکیبی از ذهن و خارج است. بنابراین، راهی برای شناخت حقایق خارجی فی نفسه نداریم.

ارتباط نسبی گرایی و هرمنوتیک

ارتباط نسبی گرایی و هرمنوتیک در دست آورد آن روشن می شود؛ زیرا همان طور که نسبی گرایی می گوید معرفت حقیقی و مطلق وجود ندارد و راهی به واقع مطلق نیست، هرمنوتیک نیز می گوید فهم متون، نسبی است و قرائت های مختلفی نسبت به هر متنی وجود دارد و چون نمی توان گفت کدام قرائت مطابق با واقع است، بنابراین، همه تفاسیر با اختلافی که دارند، دارای وجه صحیح اند.

به عبارت دیگر، نتیجه نسبی گرایی و همچنین هرمنوتیک، شک نسبت به آگاهی های بشر است. با این تفاوت که نسبی گرایی راجع به تمام علوم بشر و ارتباط آن با خارج است، اما هرمنوتیک لااقل در بعضی از تعابیر مربوط به تفسیر متون و بالأخص متون مقدس است و نتیجه نسبی گرایی است.

نقد هرمنوتیک [9]

هرمنوتیک که نتیجه نسبی گرایی و زاییده مکتب سوفسطایی است، دارای پیامدهای متعددی است که برخی از آنها بیان می گردد:

1. امکان قرائت های مختلف و عدم وجود معیار برای تشخیص برتری یک تفسیر بر تفسیر دیگر.

2. اعتبار بخشیدن به تمام فرقه های انحرافی، به دلیل این که تمام فرقه ها مدعی برتری تفسیر خود از دین هستند و هیچ معیاری برای انحراف آنها وجود ندارد.

3. اعتبار بخشیدن به تفسیر به رأی به دلیل نبود معیار همگانی در تفسیر.

4. نسبی گرایی در تفسیرهای دینی.

5. عدم دسترسی به فهم صحیح و عینی متون دینی.

این پیامد ها نمی توانند مورد پذیرش قرار گیرند؛ زیرا اولاً: ادیان الهی هر تفسیری از دین را نمی پذیرند.[10] ثانیاً: لغویت در کلام خالق و پیامبران لازم می آید؛ زیرا پیامبران برای هدایت مردم از ضلالت و ارایه طریق حق و رسیدن به کمال واقعی فرستاده شده اند و اگر هر نوع تفسیری از دین صحیح باشد و هیچ ملاکی برای برتری یک تفسیر بر سایر تفاسیر وجود نداشته باشد، پس هر عقیده و روشی صحیح خواهد بود و در نتیجه بت پرستی در کنار توحید و یکتاپرستی نیز صحیح خواهد بود و این نقض غرض است و نقض غرض بر حکیم مطلق محال است.[11]

علاوه معرفت دینی و آگاهی صاحب نظران از مفاهیم و مقولات دینی به طور روش مند و با مراجعه به منابع اصلی همانند فهم و تفسیر متون مقدس، تجارب دینی و تأملات عقلانی، صورت می پذیرد که البته در ادیان توحیدی، متون مقدس محور و نقش اساسی را ایفا می کنند[12] و رعایت این اصول ما را به نتایج قطعی و یقینی رهنمون می سازد و دسترسی به معرفت حقیقی را امکان پذیر می کند.

علایم روش‌مند بودن فهم دینی

با توجه به این که امکان دسترسی به معرفت حقیقی وجود دارد و مفسر می تواند با رعایت شرایط و قواعد تفسیر صحیحی از متون داشته باشد.[13] برخی برای روش مند بودن فهم دین علایمی ذکر نموده اند؛ مانند:

1. گستردگی در میان تمام انسان ها

2. ریشه داشتن در آفرینش

3. تابع اوضاع سیاسی و جغرافیایی نبودن

4. استواری و ثبات در مقابل تبلیغات مخالف در مفاهیم دینی

به هرحال فهم معارف دینی قانون و ضوابطی دارد و هر کس که بخواهد اظهار نظر کند باید از اصول و قواعد آن اطلاع کافی داشته باشد و این اختصاصی به متون دینی ندارد، بلکه در تمام علوم جاری و ساری است. معیارهای زیر بعضی از قواعد و اصول است:

1. آگاهی کامل داشتن نسبت به قواعد زبان و مفردات آن

2. قادر بودن بر تفسیر آیه به آیه

3. توجه داشتن به شأن نزول آیه که موجب روشنی مقصود از آن می شود

4. رجوع کردن به احادیثی که به منزله تفسیر آیات اند، در تفسیر آیات

5. آشنا بودن به قرائات مختلفه

6. در نظر گرفتن سیاق و ما قبل و ما بعد آیات

7. در نظر گرفتن محکمات و متشابهات قرآن و بهره جستن از محکمات برای تفسیر متشابهات

8. پرهیز کردن از تفسیر به رای[14]

برای مطالعه بیشتر مراجعه شود به:

1. مبانی کلامی اجتهاد، هادوی تهرانی، مهدی، ص119- 288.

2. مبانی معرفت دینی، حسین زاده، محمد، ص160- 173.

3. مجموعه آثار، مطهری، مرتضی، ج 13، ص 343، ج 15، ص 419.

4. اصول فلسفه و روش رئالیسم، ج 1، ص 98، 111-114.

5. مجله ذهن، ش 19،ص 42- 57.

6. مجله نقد،ش5 و 6، ص 154.

7. آموزش فلسفه، مصباح، محمد تقی، ج 1، ص 145.

8. نظریة المعرفة، سبحانی، جعفر، ص 227.