عنوان ثیّبه در فقه، موضوع پاره‌اى از احکام‌ شرعى قرار گرفته است؛ از این‌رو باید مفهوم دقیق آن مورد بررسی قرار گیرد تا در تشخیص مصداق، و مترتب نمودن حکم بر آن دچار مشکل و اشتباه نشویم.
در معنای «باکره» و «ثیّبه» بین فقهای شیعی - حتی بین اهل سنت - اختلاف دیدگاه به شرح زیر وجود دارد:
دیدگاه فقهای شیعه
1. برخی –مانند شهید ثانی- می‌گویند: «مراد از ثیبه کسی است که بکارتش به سبب جماع و آمیزش یا غیر آمیزش از بین رفته باشد، اما از بین رفتن ولایت پدر در ازدواج، مشروط به این است که بکارتش با آمیزش از بین رفته باشد اگر بکارتش به غیر جماع و آمیزش از بین برود حکم باکره را دارد».[1]
2. نراقی(ره) در مستند می‌گوید: «اگر بکارتش به غیر وطی از بین برود حکم باکره را دارد. همچنین حکم باکره را دارد کسی که بکارتش با زنا از بین برود، و اگر ازدواج کند و قبل از آمیزش شوهرش بمیرد یا او را طلاق دهد ولایت پدر ساقط نمی‌شود».[2] پس ظاهر کلام ایشان این است که ثیبه شدن به از بین رفتن بکارت، به سبب جماع و آمیزش از راه شرعی تحقق خواهد یافت.[3]
3. ظاهر کلام برخی[4] نیز این است که معیار در ثیّبه شدن فقط ازدواج است و به مجرّد ازدواج، بر دختر، اطلاق ثیبه می‌شود حتی اگر قبل از نزدیکی و ازاله بکارت، شوهرش بمیرد یا او را طلاق دهد. اما از بین رفتن بکارت به غیر جماع و آمیزش مانند مرض، ورزش و...، دختر را از بکر بودن خارج نمی‌کند ولی با از بین رفتن بکارت به سبب زنا یا وطی به شبهه بعید نیست که الحاق به باکره شود.[5]
دیدگاه فقهای اهل سنت
1. شافعیه: ثیبه به زنی اطلاق می‌شود که با او از جلو جماع و آمیزش شده باشد چه این آمیزش، از راه شرعی و نکاح صورت گرفته باشد یا از راه غیر شرعی.[6]
2. حنفیه: بکر، اسم است برای زنی که اصلاً با او مجامعت و آمیزش نشده باشد. ولی ثیبه به زنی گفته می‌شود که با او از راه ازدواج صحیح یا فاسد یا به سبب وطی به شبهه یا به زنا حتی یک‌بار یا به زنایی که چند بار صورت گرفته ولی بر او حد جاری نشده، آمیزش شده باشد.[7]
3. مالکیه: ملاک در ثیبه بودن، از بین رفتن بکارت به سبب آمیزش از راه ازدواج صحیح یا ازدواج فاسدی که موجب حد نشود، است و بر کسی که بکارتش از بین نرفته باشد و یا بکارتش به سبب زنا یا به سبب امور دیگری مانند صدمه دیدن یا زیاد شدن سن از بین رفته باشد، باکره گفته می‌شود.[8]
4. حنبلیه: ثیب، زنی است که بکارتش به سبب آمیزش از جلو زائل شده باشد چه این آمیزش، به عقد صحیح باشد و یا عقد فاسد و یا زنا. اما اگر به غیر این موارد بکارت از بین برود، مانند آمیزش از پشت، یا به سبب مریضی یا پیری، و مانند آن، آن زن باکره است.[9]
آنچه از مجموع نظرات و دیدگاه‌های فقهای شیعه و اهل سنت استفاده می‌شود؛ این است که با یکدیگر اتفاق‌نظر ندارند. بنابراین، لازم می‌آید با کمک از عرف، معنای لغوی و روایات، معنای دقیق‌تری از ثیّبه بودن ارائه شود.
باکره و ثیبه در لغت
بیشتر اهل لغت می‌گویند: «ثیّب، زنی است که ازدواج کرده و بعد از مس و دخول از جانب شوهر، از او به هر طریقی (طلاق یا وفات) جدا شده است».[10]
برخی دیگر می‌گویند: «ثیّب، از ریشه ثوب به معنای رجوع و برگشتن به حالت اولیه‌اش می‌باشد و زن ثیبه زنی است که از شوهرش بر گشته است».[11] طبق این نظر، ملاک جدا شدن از شوهر است نه مس و ازاله بکارت.
بنابر این قدر جامع و متیقن، از کلمات اهل لغت این است که ثیب بودن دارای سه شرط است: الف. ازدواج کردن، ب. نزدیکی و آمیزش، ج. جدا شدن از شوهر.[12]
باکره و ثیبه در عرف
اما در عرف، اگر پرده بکارت باقی باشد می‌گویند باکره است و اگر پرده بکارت از بین رفته باشد می‌گویند ثیبه است.[13]
باکره و ثیبه در روایات
برخی از روایات، معیار و ملاک ثیبه و باکره بودن را ازدواج و عدم ازدواج، دانسته‌اند؛ چنان‌که امام صادق(ع) می‌فرماید: «زنی که ثیّب است (یعنی قبلاً ازدواج کرده باشد) مالک و صاحب اختیار امور خودش است و می‌تواند هر مردی را که هم‌شأن او است برای خودش خواستگاری و با او ازدواج کند».[14]
دسته دیگر؛ علاوه بر ازدواج، دخول و آمیزش را ملاک ثیبه بودن و سقوط اذن پدر بیان نموده‌اند؛ مانند این‌که در روایتی از امام موسی بن جعفر(ع) سؤال شد: آیا پدر صلاحیت دارد که دختر خود را بدون اذن او به تزویج کسی درآورد؟ امام(ع) فرمود: «بله! فرزند نمی‌تواند مخالفت کند مگر این‌که دختری باشد که قبلاً ازدواج کرده و با او دخول شده باشد(ثیب) که در این صورت شوهر دادنش بدون رضایت و اجازه او جایز نیست».[15]
با نگاه جامع به هر دو گروه از روایات می‌توان بین آنها جمع عرفی نمود و گفت: در حقیقت ملاک و معیار در هر دو گروه از روایات، همان نکاح و ازدواج است، اما چون غالباً ازدواج منجر به آمیزش و نزدیکی می‌شود روایات دسته دوم، قید آمیزش و دخول را از باب غالبیت ذکر نموده‌اند. پس دخول و آمیزش خصوصیت نداشته و معیار برای باکره و ثیبه بودن نیست. بنابراین، ثیبه زنی است که شوهر کرده باشد هر چند دخولی صورت نپذیرفته و پرده بکارتش باقی باشد.[16]
ولی برخی از فقها گفته‌اند: لفظ نکاح، در روایات دسته اول را بر فرد غالب آن که نکاح همراه با دخول و آمیزش است حمل می‌کنیم و می‌گوییم در هر دو گروه از روایات، ملاک و معیار در باکره و ثیبه بودن آمیزش و عدم آمیزش به سبب نکاح و ازدواج است، بنابراین، ثیبه زنی است که شوهر کرده باشد و با نزدیکی از سوی شوهر از او ازاله بکارت شده باشد.[17]

---