عطف به ماسبق نشدن قوانین یک اصل پذیرفته شده در حقوق اسلامی و مبتنی بر قبح عقاب بلابیان است، و هدف از آن نیز جرم‌زدایی و در برخی موارد، تخفیفی به حال متهم است و اختصاص به احکام کیفری نیز ندارد، بلکه در احکام مدنی نیز جاری و مورد پذیرش است. به مقتضای این اصل، قاضی نمی‌تواند حکم قانون لاحق را در صورتی که جرم‌انگاری باشد، یا دارای شدت در مجازات باشد و یا آنکه محدودیتهایی در روابط مدنی به وجود می‌آورد ، به مصادیق سابق تسری دهد و افعالی که پیش از تصویب این قانون جرم نبوده، یا دارای مجازات خفیف‌تری بود، جرم تلقی کند یا مجازات و محدودیت‌های شدید را اعمال نماید.
این اصل در جهان متمدن غیر اسلامی نیز مورد عنایت و پذیرش قرار گرفته و هم اکنون اجرا می‌شود، اما چون فلسفه وضع چنین قاعده‌ای تخفیف به حال متهم و جرم‌زدایی است، لاجرم اگر در جایی قانون جدید سبب از بین رفتن وصف مجرمانه از یک کاری شود، یا مجازات سابق را تخفیف دهد، در این موارد بر قضات لازم است به استناد قانون جدید حکم به تبرئه یا اعمال مجازات خفیف‌تر را مد نظر قرار دهند. و به عبارتی گویا‌تر، در این‌ موارد باید قوانین را عطف به ماسبق داد.
هر چند یکی از ویژگی‌ها و برتری‌های قانون الهی بر قانون بشری، تغییرناپذیری بیشتر قوانین و احکام اولیه الهی است، و عطف به ماسبق شدن قوانین در آن کمتر به چشم می‌خورد، اما در برخی از احکام که به عنوان ثانوی یا برای آسان‌گیری بر مکلفان تغییر و تحولی در آن به وجود آمده، قانون عطف به ماسبق که برای جرم‌زدایی و به عبارت دیگر برای تبرئه متهم و یا به نفع مردم در روابط مدنی وضع گردیده، در احکام الهی نیز موضوعیت پیدا کرده و جاری می‌باشد.
به عنوان نمونه می‌توانیم به دو مورد اشاره کنیم که در یکی عطف به ماسبق نشده و در دیگری به جهت تخفیف در مجازات، عطف به ماسبق شده است.
1. قانون حرمت شراب خوردن در دین از جمله مواردی است که عطف به ماسبق نشده و پروردگار متعال تمام کسانی را که قبل از حکم قطعی به حرمت شراب، مرتکب شرب خمر شده بودند، از مجازات شراب‌خواری معاف فرموده و حکم جدید را که جنبه جرم‌انگاری داشت به ماقبل سرایت نداده است.[1]
2. بر عکس حرمت شراب‌خواری که عطف به ماسبق نشده، حکم چگونگی روزه‌داری و افطار که در آیه ۱۸۷ سوره بقره[2] بیان شده و نسبت به حکم قبلی سبک‌تر بود، عطف به ماقبل شده است.
بدین توضیح که در آغاز اسلام، در شب و روز ماه رمضان، آمیزش با همسر ممنوع بود. هم‌چنین در ساعت معیّنى از شب می‌توانستند افطار کنند و اگر کسی در آن ساعت خاص به خواب می‌رفت بعد از بیدارى حقّ غذا خوردن نداشت. برخى از مسلمانان با وجود زحمت و سختى، از خوردن در شب بعد از بیدارى و آمیزش جنسی خوددارى می‌کردند، اما برخی دیگر از مسلمانان علی‌رغم ممنوع‌بودن آمیزش جنسى این کار را انجام می‌دادند، که آیه بالا برای تخفیف در حکم نازل گردید و خداوند خطاب به مسلمانان می‌فرماید: چون خداوند می‌دانست که شما به نفس خود خیانت خواهید کرد؛ یعنى مرزهاى احکام را رعایت نخواهید نمود و اسیر شهوات خواهید شد، اکنون این تخفیف را می‌دهد و از گناهانى که تا کنون درباره این حکم کرده‌‏اید می‌گذرد و شما را می‌آمرزد.[3]
در این آیه پروردگار متعال تصریح نمودند که گذشته آنانی را که در شب‌های ماه رمضان خیانت کرده‌اند عفو نموده، علاوه بر این چنین به دست می‌آید که حتی اگر کسی قبل از نزول آیه، روزه‌اش را افطار کرده باشد، سپس بعد از نزول آیه بخواهد آن‌را قضا نماید باید بر اساس حکم جدید که آسان‌تر است عمل نماید و نیازی به عمل کردن به حکم قبلی که سنگین‌تر بود نمی‌باشد.

---