یکى از کلمات پرکاربرد در زبان عرب، کلمه حرفی «إن» مى‏باشد که یکی از معانی آن[1] شرطیت است.[2]
«إن» شرطیه داراى دو عمل است:
الف. عمل معنوى: یعنی مشروط‌کردن وجود جزا بر وجود شرط.[3]
باید دانست که بر خلاف «لو» شرطیه که جملات شرطی ناظر به زمان گذشته را ایجاد می‌کند، آن دسته از جملات شرطی که با استفاده از «إن» تشکیل شده‌اند، همواره معنای آینده در آنها مراد خواهد بود، هرچند فعل موجود در آن، فعلی ماضى باشد.
همچنین باید شرط «إن» موضوعی احتمالی باشد که امکان وقوع و عدم در آنها وجود دارد، بر خلاف جمله شرط «إذا» که وقوع آن حتمى است.[4]
ب. عمل لفظى: که فعل شرط و جزا را اگر مضارع باشد لفظاً جزم می‌دهد،[5] مانند این آیه شریفه که در بیان مورد بخشش قرار گرفتن کفّار است، مشروط بر این‌که دست از کفر خود بردارند: «قُلْ لِلَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ یَنْتَهُوا یُغْفَرْ لَهُمْ».[6]
در علم بلاغت درباره «إن» شرطیه گفته‌اند بر اساس اصل و قانون، گوینده هنگامى «إن» شرطیه را به کار می‌برد که به واقع شدن شرط در آینده، قطع و یقین نداشته باشد؛ از این‌رو «إن» در حالات و رخدادهایى که کم اتفاق می‌افتد، بسیار استعمال می‌گردد و لازم است که: در کنار آن، واژه مضارع، قرار گیرد (مانند «إن یشأ»؛ چون احتمال شک در وقوع آن است‏. از این جهت، گفته نمی‌شود: «إن طلعت الشّمس أزرک؛ اگر خورشید، طلوع کرد تو را زیارت می‌کنم». چون طلوع خورشید، حتمى است. تنها گفته می‌شود: «إذا طلعت الشّمس أزورک».[7]
اما می‌بینیم که در قرآن«إن» بر سر فعل ماضی نیز آمده است؛ مانند: «وَ یُعَذِّبَ الْمُنافِقینَ إِنْ شاءَ أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِم‏»؛[8] و منافقان را هر گاه اراده کند عذاب نماید یا [اگر توبه کنند] توبه آنها را بپذیرد.
«تَبارَکَ الَّذی إِنْ شاءَ جَعَلَ لَکَ خَیْراً مِنْ ذلِکَ جَنَّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ یَجْعَلْ لَکَ قُصُوراً»؛[9] زوال ناپذیر و بزرگ است خدایى که اگر بخواهد براى تو بهتر از این قرار می‌دهد: باغ‌هایى که نهرها از زیر درختانش جارى است، و [اگر بخواهد] براى تو کاخ‌هایى مجلّل قرار می‌دهد.
در این دو آیه شریفه «إن» بر سر فعل ماضی «شاءَ» آمده است.
حال سؤال این است که اگر «إن» طبق قاعده، به جهت احتمال و تردید در وقوع، باید بر سر فعل مضارع دربیاید؛ چرا در قرآن بر سر فعل ماضی هم درآمده است؟
در پاسخ باید گفت: اگر «إن» بر سر فعل ماضی در می‌آید، همان معنای مستقبل احتمالی را به جهت قرینه دارد؛ خواه قرینه در لفظ ظاهر باشد یا این‌که قرینه محذوف باشد؛ مثلاً درباره آیه شریفه «وَ یُعَذِّبَ الْمُنافِقینَ إِنْ شاءَ أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِم‏» مفسّران گفته‌اند که قید «إذا لم یتوبوا» یا «لو لم یتوبوا» به عنوان قرینه محذوف است.[10] چنان‌که از «یتوب علیهم» فهمیده می‌شود؛ یعنی اگر منافقان توبه نکنند و به جبران گذشته برنیایند، خدا آنها را طبق مشیّت و خواست خود عذاب می‌کند، ولی این دلالت ندارد که حتماً بر خداوند واجب است که گناهان کبیره آنها را بیامرزد و عقاب را به سبب توبه ساقط کند؛ بلکه عقلاً چنین چیزی از سوی خدا جایز و ممکن است و معلق به خواست الهی است؛ یعنی اگر خواست توبه منافقان را می‌پذیرد و اگر خواست نمی‌پذیرد.[11] پس وقوع شرط، احتمالی و مردّد است و یقینی نیست همان‌طور که طبق قاعده بوده است. در نتیجه، فرقی از جهت معنایی و ادبیات عرب میان «إن» شرطیه‌ای که بر سر فعل ماضی و فعل مضارع درمی‌آید نیست.

---