این سؤال دارای دو بخش است که ما به طور جداگانه به پاسخ آن دو می پردازیم:

قبل از پرداختن به سؤال لازم است نخست تاریخچه ای کوتاه از شخصیت و زندگی زید بن علی و قیام های زیدیه جهت شناخت بهتر این فرقه بیان کنیم.

فرقه زیدیه منسوب به زید بن علی است که او گرچه خود را امام نمی دانست اما قیام برای خونخواهی مظلومان عاشورا موجب شد که پیروانش وی را به عنوان امام پنجم بشناسند که به همین دلیل زیدیه نامیده می شوند. زید بن علی فردی بسیار شجاع و اهل علم و دانش بود، او در سال 122 یا 121 هـ.ق[1] در دوران خلافت هشام بن عبدالملک اموی بر ضد حکومت ظلم و جور امویان در کوفه قیام کرد و با جمع کثیری از یارانش به شهادت رسید.

عقاید زید بن علی(ع) (قیام و خروج علیه ظالمان در هر شرایطی و ...)، سبب شد علی رغم این که خودش مدعی امامت نبود، اما پیروانش او را امام بدانند و پس از شهادتش در کوفه و عراق، ایران و یمن دست به قیام علیه حکومت های وقت بزنند و حکومت های زیدی تشکیل دهند.

از مهمترین و معروفترین حکومت زیدی ها در ایران که با آمدن یحیی بن عبدالله به دیلم و بعد از شهادت وی توسط عباسیان در سال 250 هـ.ق شکل گرفت، می توان به قیام حسین بن علی معروف به داعی کبیر اشاره کرد.

یحیی بن حسین رهبر فرقه هادویه در سال 284 هـ.ق در صعده یمن توانست با ترویج مذهب هادویه، حکومت زیدی تشکیل دهد. حکومت زیدی ها بر یمن همراه با افت و خیزهایی تا استیلای عثمانیان وجود داشت تا این که سقوط عثمانی ها، زمینه را برای حاکمیت مجدد آنها فراهم کرد و تا سال 1964 حکومت در دست زیدی ها بود تا این که در این سال اعلام جمهوری شد.

از این رو می توان گفت: زیدیه در تاریخ اسلام، از چند جهت مورد توجه‌اند:

1- رهبری جنبش‌های ضد اموی و عباسی: بخش مهمی از نهضت‌های شیعی ضد اموی- عباسی توسط زیدیان رهبری شده است. قیام زید بن علی در کوفه، یحیی بن زید در خراسان، و ... .

2- دولت‌های شیعه زیدی : دولت های معروف زیدی ها در تاریخ اسلام، عبارتند از:

1-2- دولت ادریسیان در مغرب اسلامی : ادریس بن عبدالله بن حسن بن امام حسن (ع) پس از حضور و شکست قیام شهید فخّ، به شمال آفریقا گریخت و با حمایت پاره‌ای از قبائل آن منطقه، دولت ادریسیان را در 172 هـ ق بنا نهاد. این دولت، تا سلطه دولت فاطمیان بر مغرب دوام یافت و از سال 305 هـ.ق تحت الحمایه دولت فاطمی شد و بالاخره در سال 375 هـ.ق کاملا منقرض گردید.

2-2- دولت علویان در طبرستان: این سلسله با داعی کبیر (از نوادگان زید) در 250 هـ.ق آغاز شد و مناطقی چون آمل، ساری و گرگان را در برگرفت. پس از او داعی صغیر (م 278 هـ.ق) و ناصر اطروش (م 304 هـ.ق) و آخرین سلسله، حسن بن قاسم مقتول در 316 هـ.ق بود. بدین گونه سلسله علویان طبرستان، شصت و اند سال ادامه یافت.

3-2- دولت علویان یمن: این سلسله، حدود هزار سال ادامه یافت.

3- زیدی ها در بسیاری از اعتقادات با شیعیان اثنی عشری مشترک هستند و مراسم عاشورا و جشن های غدیر را به طور گسترده برگزار می کنند.

4- دیدگاه‌های کلامی - فقهی زیدیه: زیدیان از فرقه‌های مطرح در مذاهب اسلامی‌اند. آثار و نگاشته‌های عالمان زیدی، از قرن دوم هجری تا کنون، مجموعه‌ای مهم و قابل اعتنا در میراث اسلامی است.[2]

«جارودیه»، «سلیمانیه» و «صالحیه» از جمله سه فرقه اصلی زیدیه است که از آن فرقه های دیگری مانند «هادویه» و «قاسمیه» در یمن و «ناصریه» در ایران شکل گرفت.

باورهای زیدیان

چند باور مشترک بین تمامی فرقه‌های زیدیه (جارودیه، سلیمانیه، صالحیه و ...) دیده می شود که عبارتند از:

باور به عدل الاهی

باور به اختیار انسان و نفی جبر

تأکید بر اصل امر به معروف و نهی از منکر

اعتقاد به امامت امامان علی(ع) ، حسن(ع) و حسین(ع)

امامت پس از امام حسین(ع)، در فرزندان امام حسن (ع) یا امام حسین (ع) است

دعوت و قیام، از شرایط «امام» است (علاوه بر شرایط عمومی چونان: عدالت، دانایی دینی و ...). این نکته، از اصول بسیار مهم در تفکر سیاسی زیدیه است.

باور به ظهور مهدی(ع)

نفی تقیّه (کتمان مذهب و باور دینی)

تفاوت عقاید زیدیان، چشمگیر است

اگر باورهای فوق، حلقه مشترک «مذهب زیدیه» است. اختلافات عقاید زیدیان بسیار گسترده و فراوانند؛

از جمله:

آیا امامت امام علی(ع) به نصّ صریح پیامبر (ص) بوده است؟ در میان زیدیان، فرقه جارودیه این دیدگاه را دارند. اما برخی از فرقه‌های دیگر زیدیه، چنین باوری را ندارند (فرقه بتریّه یا صالحیّه و ...).

آیا امامت مفضول با وجود افضل مجاز است؟ پاسخ فرقه‌های زیدیه، به این پرسش یکسان نیست.

جارودیه آن را پذیرا نیستند. اما فرقه‌های بتریّه (یا صالحیه) و یا فرقه سلیمانیه آن را می‌پذیرند.

آیا تعدد امام، در زمان واحد مجاز است؟ این پرسش، به ویژه در شرایط استقرار دولت‌های متعدد زیدی جدی‌تر مطرح شد، و موافقان و مخالفان به نامی داشت و دارد.

مهدی منتظَر چه کسی است؟ در حالی که در مواردی فرقه‌های زیدیه، تحت شرایط سیاسی - اجتماعی به ظهور مهدی باورمند شده بودند، عده ای آن را بر نفس زکیه (محمد بن عبدالله بن حسن بن امام حسن) و یا حسین بن قاسم عیانی (م 404 ه.ق) و ... تطبیق نمودند در مورد حسین بن قاسم (که از امامان علوی یمن بود) فرقه‌ای به نام حسینیّه در یمن به وجود آمد که تا چندین قرن دوام داشت و معتقد بودند که او مهدی موعود است و... .[3]

اما بخش عمده‌ای از فرقه‌های زیدیه اعتقاد دارند که مهدی(ع) هنوز به دنیا نیامده است و در آینده ظهور خواهد کرد.

اعتقاد به رجعت و خصایل خاص امامان: در حالی که پاره‌ای از فرقه‌های زیدیه چونان جارودیه، به رجعت و یا علم غیب و خصال منحصر در امامان، باورمندند. برخی دیگر از فرقه‌های زیدی چنین باوری را ندارند.

از مجموع نکات فوق، می‌توان دریافت که در میان فرقه‌های زیدی، «فرقه جارودیه» به شیعه دوازده امامی (امامیه) نزدیک‌ترند. شیعیان زیدی یمن، به این گرایش زیدی متصل هستند.

زیدی های الحوثی

رهبر سیاسی و فکری این گروه سید حسین حوثی فرزند بدر الدین (رهبر مذهبی زیدیه صعده) است که افکاری نزدیک به شیعه جعفری اثناعشری دارد گرچه به عللی فعلاً رهبری سیاسی گروه حوثی بر عهده برادر ایشان عبدالملک حوثی است اما هنوز هم از نظر فکری از افکار حسین حوثی ارتزاق می کنند.

یکی از یمنی هاکه اخیراً از وهابیت به تشیع گراییده مصاحبه ای انجام داده که در آن زیدی های حوثی را معرفی می نماید و از آن جایی که این پاسخ را جامع دیدیم به بیان آن اکتفاء می نماییم.

دکتر عصام العماد که اصالتی یمنی دارد او یک وهابی بوده که به گفته خودش با تحقیق و مطالعه به شیعه جعفری روی‌آورده است. او از شاگردان رهبر جنبش، سیدحسین حوثی است، اما می‌گوید که او را تاکنون ندیده و تنها نوار‌ها و ویدئو‌های او را شنیده و تماشا کرده‌است.

دکتر عصام العماد می‌گوید که سیدحسین حوثی و به طور کلی حوثی‌ها تلاش دارند که شیعیان زیدی در یمن را به شیعه واقعی که همان شیعه اثنی‌عشری است، ترغیب کنند. او تأکید می‌کند که حکومت مرکزی یمن بر این عقیده است که راه شیعه جعفری از شیعه زیدی می‌گذرد و به همین علت با شیعیان زیدی برخورد کرده و تلاش می‌کنند تا آن را به آغوش سلفی‌ها بیندازند، در شرایطی که سیدحسین حوثی و جنبش او درست برخلاف حکومت مرکزی یمن عمل کرده و سعی کرده‌اند زیدی‌ها را به آغوش شیعه جعفری دعوت کنند. او تأکید می‌کند علی عبدالله صالح، رئیس‌جمهور یمن از سوی عربستان حمایت می‌شود و اگرچه خودش یک شیعه زیدی است، اما از وهابیون و سلفی‌ها حمایت می‌کند.

از نظر ایدئولوژیک و اندیشه‌ای حوثی‌ها، حسین را رهبر می دانند؛ یعنی اندیشه استراتژیک و ایدئولوژیک حوثی‌ها کلاً از کتب سیدحسین گرفته شده است. حتی خود عبدالملک می‌گوید هرچه ما داریم از برادر من، حسین داریم. از سال 2004 حمله نیروهای یمن به حوثی‌ها و به حسین آغاز شده ‌است. مقصد اینها حسین است. اینها می‌گویند که ما داریم شاگردان سیدحسین را می‌کشیم. من خودم نوار‌های سیدحسین را شنیده‌ام و کتاب‌‌های او را خوانده‌ام. او سعی کرده که سکوت شیعیان را بشکند. اینها 30، 40 سال ساکت بوده‌اند.

می‌توانیم بگوییم که حوثی‌ها اثنی‌‌عشری هستند، اصلاً هر کتابی که در صعده (محل حوثی‌ها) هست کتب جعفریه است و هیچ کتاب زیدیه در آنجا نیست. در همه کتابخانه‌های رسمی و شخصی و خانگی همه جا کتب جعفری است.

الان زیدی‌های یمن واقعاً از ته دل از حوثی‌ها حمایت می‌کنند. گرچه اعتقاد دارند که حوثی‌ها از لحاظ عقیدتی جعفری شده‌اند یا به سوی جعفری‌ها گرایش پیدا کرده‌اند. الان جنگ با سلفی‌ها و بعثی‌ها است. حتی اسماعیلی‌ها هم از حوثی‌ها حمایت می‌کنند.

حوثی ها در واقع بازوی مسلح شیعیان مظلوم استان شیعی نشین صعده هستند که در برابر تهاجمات دولت مرکزی دفاع می کنند.

حوثی ها و در رأس آنها، عبدالملک الحوثی بر این موضوع تأکید دارند که استان شیعه نشین صعده جزئی از خاک یمن است و آنها به هیچ وجه قصد جدایی از آن کشور را ندارند.

اختلاف دیدگاه سیاسی با حکومت مرکزی در مورد آمریکا و اسرائیل، بی توجهی دولت به وضعیت خاص استان صعده و انجام نشدن اقدامات عمرانی از جمله مسائلی است که از سال های پس از وحدت یمن تاکنون همواره باعث درگیری حوثی ها با دولت شده است.

عبدالملک حوثی رهبر فعلی جنبش الحوثی به دلیل دارا بودن شخصیت قوی، با وجود برادر بزرگترش یحیی، به رهبری این جنبش برگزیده شد و از سال 2004 تاکنون توانسته است با کمک برخی از همفکران برادرش در شباب المؤمن، آن را هدایت و رهبری کند.

وی سخنوری بسیار توانا است و با توجه به نفوذ پدرش بدرالدین که از ائمه مذهب جارودی (فرقه ای از زیدیه) است که احترام و نفوذ زیادی در یمن دارد، توانسته است بهره فراوانی ببرد. به گفته مخالفان الحوثی ها، تحولات فکری آنها باعث شده است که آنها در افکار و عقاید بسیاری با شیعه امامی احساس نزدیکی کنند و همین موضوع به عنوان نقطه اتهام آنها به عنوان حمایت فکری ایران نامیده می شود.

بدرالدین الحوثی در کتابی باعنوان «زیدیه در یمن» با برخی عقاید جاری در بین زیدیه به مخالفت برخاسته و همین موضوع باعث شد که بسیاری از رهبران زیدیه به مخالفت با او برخیزند.

پسرش حسین الحوثی نیز با تأثیرپذیری از افکار پدرش بر موارد مشترک با شیعه دوازده امامی تأکید کرده بود و این باعث شد که عده ای با او به دشمنی بپردازند.[4]

معرفی منابع:

برای مطالعات تکمیلی در موضوع زیدیه شناسی در زمینه «زیدیه» به نوشته‌های زیر می‌توانید مراجعه کنید:

1- زیدیه، تاریخ و عقاید، مهدی زمانیان و سید علی موسوی‌نژاد، نشر ادیان، 1386.

2- تاریخ فرق اسلامی، حسین صابری، ج 2، انتشارات سمت، 1383.

3- دولت زیدیه در یمن، حسن خضیری احمد، احمد بادکوب، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1380 و برای مطالعات تفصیلی تر، سه حوزه منابع معرفی می شوند :

الف) کتاب‌ها و نگاشته‌هایی که در زمینه فرق و مذاهب اسلامی، نوشته شده‌اند؛چونان: مقالات الاسلامیین، ملل و نحل، فرق الشیعه، المقالات و الفرق، الفصل و ... .

ب‌) کتاب‌ها و مقالات که در خصوص «زیدیه» نوشته شده‌اند و از آن جمله:

الزیدیه قراءة فی المشروع و بحث عن المکوّنات، عبد الله بن محمد حمیدالدین، صفاء، 1424؛ الزیدیه فی موکب التاریخ، جعفر سبحانی، دارالاضواء.

الزیدیه نظریه و تطبیق، علی بن عبدالکریم الفضیل شرف الدین، بیروت، 1412 ج‌).

کتاب‌ها و آثار مؤلفان زیدی مذهب: در دهه‌های اخیر، آثار فراوانی از مؤلفان زیدیان - چه در یمن و چه در کشورهای دیگر- به چاپ رسیده است. پاره‌ای از آن را در تراث الزیدیة (سید علی موسوی نژاد، مرکز ادیان و مذاهب 1384) مؤلفات الزیدیة (سید احمد حسینی اشکوری، مکتبه نجفی مرعشی، قم 1413) و ... می‌توان دید.