زید بن على بن الحسین(ع) فرزند امام سجاد(ع)، از شخصیت‌های ممتاز شیعه و جهان اسلام است. کنیه وی ابالحسین[1] و مادرش «جیدا» ام‌ولد بود که مختار او را به امام هدیه داده بود.[2]

دانشمندان امامیه شخصیت زید را ستوده و او را به علم و دانش، تهجد و تقوا، زهد و پرهیزگارى، شجاعت و ظلم‌ستیزى وصف کرده‏اند.

شیخ مفید دربارۀ او گفت:

«زید بن على بن الحسین پس از حضرت باقر(ع) شخصیت ممتاز در میان برادران خود بود. فردى عابد، پرهیزگار، فقیه، سخاوت‌مند و شجاع به شمار می‌رفت و به انگیزۀ امر به معروف و نهى از منکر و خون‌خواهى جدش حسین بن على(ع) قیام کرد.[3] انس زیاد او با قرآن سبب توصیف او به «حلیف القرآن‏» (هم‌پیمان با قرآن) شده بود».[4]

زیاد بن منذر می‌گوید: من به مدینه آمدم، هرگاه که از زید بن علی سؤال کردم به من گفته شد او حلیف القرآن است.[5]

«حلیف» از «حلف» (به معنای سوگند) گرفته شده است و به معنای هم‌سوگند و هم‌پیمان است.[6] «حلیف القرآن»، یعنی دوست، هم‌سوگند و هم‌پیمان قرآن.

زید بن على بن الحسین را به سبب کثرت انس با قرآن به «حلیف القرآن‏» (هم‌پیمان با قرآن) لقب داده‌اند.

این نگرش ستایش‌آمیز شیعه دربارۀ زید بن علی از موضع و دیدگاه تکریم آمیز ائمه اهل‌بیت(ع) در مورد او سرچشمه مى‏گیرد. چنانکه شیخ بهائى گفته است:

«ما از زید جز به نیکى یاد نمی‌کنیم. از پیشوایان ما در تمجید و تکریم وى روایات بسیارى وارد شده است، و امام صادق‌(ع) بسیار می‌گفت: «خدا عمویم را رحمت کند».[7]

شیخ صدوق در کتاب عیون اخبار الرضا(ع) بابى را به نقل روایات ائمه معصوم(ع) در مدح و منقبت زید اختصاص داده است. مفاد یکى از روایات چنین است:

«روزى مأمون در حضور امام رضا(ع) قیام زید النار(برادر امام رضا) را بر ضد عباسیان یادآور شد و آن‌را با قیام زید بن على بر ضد بنى امیه مقایسه کرد و افزود: اگر برای رعایت احترام شما نبود او را می‌کشتم. امام رضا(ع) در پاسخ مأمون فرمود: «برادرم زید را با زید بن على مقایسه مکن. زید بن على از دانشمندان آل محمد بود، وى براى خشنودى خدا خشمگین شد، و با دشمنان خدا جهاد کرد، و در راه خدا به شهادت رسید».[8]

امام باقر(ع) زید را تکریم فراوان می‌کرد، چنان‌که شیخ صدوق از ابى الجارود نقل کرده است:

«من نزد امام باقر(ع) بودم که زید وارد شد. وقتى چشم امام باقر(ع) به او افتاد، فرمود: «او بزرگ خاندان خود و انتقام گیرنده‌ی خون آنها است‏». آن‌گاه خطاب به زید فرمود: «البته برگزیده است مادرى که تو را به دنیا آورد، اى زید».[9]

جابر بن یزید جعفى گفت: امام باقر(ع) را دیدم که وقتى به برادرش زید نگاه می‌کرد این آیه را تلاوت می‌کرد: «خداوند، درخواست آنها را پذیرفت (و فرمود:) من عمل هیچ عمل ‏کننده‌‏اى از شما را، زن باشد یا مرد، ضایع نخواهم کرد شما هم نوع‌اید، و از جنس یکدیگر! آنها که در راه خدا هجرت کردند، و از خانه‌‏هاى خود بیرون رانده شدند و در راه من آزار دیدند، و جنگ کردند و کشته شدند، به یقین گناهانشان را می‌‏بخشم و آنها را در باغ‌هاى بهشتى، که از زیر درختانش نهرها جارى است، وارد می‌‏کنم. این پاداشى است از طرف خداوند و بهترین پاداش‌ها نزد پروردگار است».[10]، .[11]

زید شهید، در سال 120، 121 و یا 122 هجری علیه خلیفه‌ی اموی، هشام بن عبدالملک قیام کرد، گروهی با او بیعت کردند و در جنگی که در شهر کوفه میان او و لشکریان خلیفه درگرفت به شهادت رسید. وی در نزد پیروان خود، امام پنجم از امامان اهل‌بیت شمرده می شود، و پس از وی فرزندش یحیی بن زید به جای او نشست.[12]

[1]. ابو الفرج، علی بن الحسین الأصفهانی، مقاتل الطالبیین، محقق، صقر، سید احمد، ص 124، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.

[2]. محلی، حمید بن احمد، الحدائق الوردیة فی مناقب الأئمة الزیدیة، مصحح، محطوری، مرتضی بن زید، ج 1، ص 241، صنعا، مکتبة بدر، چاپ اول، 1423ق.

[3]. شیخ مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج 2، ص 171، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، 1413ق.

[4]. همان، ص 172؛ ابن عنبه حسنی، سید احمد بن علی، عمدة الطالب فی أنساب آل أبی طالب‏، ص 237، قم، انصاریان، 1417ق.

[5]. الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج 2، ص 172.

[6]. فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، محقق، مصحح، مخزومی، مهدی، سامرائی، ابراهیم، ج 3، ص 231، قم، هجرت، چاپ دوم، 1410ق.

[7]. شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، محقق، مصحح، لاجوردی، مهدی، ج 1، ص 249، تهران، نشر جهان، چاپ اول، 1378ق.

[8]. همان، ج 1، باب 25، ص 248 – 249.

[9]. شیخ صدوق، امالی، ص 335، اعلمی، بیروت، چاپ پنجم، 1400ق.

[10] آل عمران،195: « فَاسْتَجابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّی لا أُضیعُ عَمَلَ عامِلٍ مِنْکُمْ مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثى‏ بَعْضُکُمْ مِنْ بَعْضٍ فَالَّذینَ هاجَرُوا وَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ أُوذُوا فی‏ سَبیلی‏ وَ قاتَلُوا وَ قُتِلُوا لَأُکَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ وَ لَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ ثَواباً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوابِ».

.[11] ربانى گلپایگانى، على، فرق و مذاهب کلامى، ص 99.

[12]. طباطبائی، سید محمد حسین، شیعه در اسلام، ص 66، قم، دفتر نشر اسلامی، چاپ سیزدهم، 1378ش.