مطالعه به معنای نگریستن و دقت و امعان نظر در چیزی، برای فهمیدن و آگاهی یافتن از آن است؛ از این‌رو مطالعه با تأمل و دقت و فهم همراه و توأم است و هر خواندنی که با این ویژگی‌ها و صفات همراه نباشد، نمی‌توان آن‌را مطالعه نامید.[1] بی‌گمان رستن از جهل و وصول به اقیانوس دانش و آگاهی مستلزم فراهم آوردن شرایطی است که بدون تحصیل آن شرایط دست‌یابی به مطالعه مطلوب و مفید غیر ممکن خواهد بود.

اینک ما در این مقال جهت نیل به چنین هدف مبارکی به مهم‌ترین شرایط لازم برای تدارک یک مطالعۀ موفق اشاره می‌کنیم.

شرط اول: فرد مطالعه کننده باید با انگیزه و اشتیاق وافر و فراوان به مطالعه بپردازد؛ زیرا محرکۀ اصلی هر کار و عملی شوق و علاقۀ به آن کار است.

شرط دوم: شادابی و نشاط و حوصله و بردباری جهت پرداختن به مطالعه است؛ زیرا در مواقع کسالت و دلتنگی روح فاقد تحمل است و توانایی مطالعه و یادگیری را ندارد.

شرط سوم: انتخاب ساعات مناسب و دل‌انگیز؛ مانند سحر و صبح‌گاه که از قابلیت و توانایی بالاتری جهت فراگیری و به خاطر سپاری مطالب برخوردار است.[2]

اگر به صورت حرفه‌ای مطالعه می‌کنیم در هر وقت و هر ساعتی می‌توانیم مطالعه کنیم و بازدهی زمان‌ها با هم تفاوتی ندارد و همه ساعات برای ما لذتبخش خواهد بود؛ زیرا بر اساس آزمایش‌های متعددی که برای تعیین زمان مناسب جهت مطالعه صورت پذیرفته و بازدهی مورد سنجش قرار گرفت، مشخص گردید که رجحانی بر انتخاب ساعات خاص بر سایر زمان‌ها وجود ندارد. اما این مسئله به اثبات رسیده که مطالعۀ بلافاصله بعد از خواب شبان‌گاهی نمی‌تواند بازدهی مطلوب و موفقی داشته باشد، ولی پس از 30-20 دقیقه بعد از بیداری مطالعه بلامانع است و بازدهی آن مطلوب خواهد بود.

اما چنانچه اهل مطالعه حرفه‌ای نیستیم، هر ساعتی که در آن ساعت تمایل و اشتیاق داریم به مطالعه بپردازیم و در زمان‌هایی که رغبتی به مطالعه نداریم، مطالعه را کنار بگذاریم.

شرط چهارم: هدف‌مند بودن مطالعات و انتخاب کتاب‌ها و موضوعات در خور تخصص و فهم و آشنایی و بکارگیری روش صحیح و علمی مطالعه به ویژه روش تندخوانی نه خواندن کلمه به کلمه و مکث روی کلمات که خود این روش از لحاظ علمی مورد تأیید نیست و موجب معطل گذاردن بخش عظیمی از ظرفیت مغز و هدر دادن وقت خواهد شد. علاوه بر آن فرد طالب مطالعه باید ساعات شبانه‌روز خود را برنامه‌ریزی نموده و بر اساس زمان‌بندی مشخصی به مطالعه بپردازد، به نحوی که این برنامه در طول هفته، ماه و سال قابل اجرا و عمل باشد و از هرگونه بی‌نظمی و آشفتگی مبرا باشد.

شرط پنجم: کسی که مطالعه می‌کند باید با جدیت و پشت‌کار سیر مطالعاتی خود را حفظ و هیچ عاملی نتواند وی را از مطالعه و تحقیق باز دارد، بلکه با کوشش و تلاش خود را به قله‌های رفیع دانش نایل گرداند.

شرط ششم: فرد محقق و دارای برنامه مطالعاتی، باید در طول شبانه‌روز ساعاتی را جهت استراحت و تفریح خویش اختصاص دهد و پس از هر 30-40 دقیقه مطالعه 5-10 دقیقه استراحت نماید، تا ضمن حفظ صحت و سلامتی خود با قوای آماده و مهیای جسمی و روحی مجدداً به مطالعه و تحقیق بپردازد.

شرط هفتم: محل مطالعه باید جایی آرام و بی‌سر و صدا و عاری از هرگونه زرق و برق و تزئینات و تجملات ظاهری و چشم نواز باشد و هر چیزی که موجب اختلال در تمرکز حواس می‌گردد، باید از آن محل برچیده شود. هم‌چنین از نور و دمای مناسب و جریان هوای تازه نیز برخوردار باشد.

شرط هشتم: وسایل و ابزار مطالعه؛ مانند میز و صندلی باید ساده و استاندارد بوده و فرد مطالعه کننده نیز باید شناخت و آگاهی کافی نسبت به استفاده صحیح از آن‌را داشته باشد و نکات علمی و توصیه‌های پزشکی؛ مانند طریقۀ درست نشستن بر روی صندلی و برخواستن از صندلی و راه رفتن پس از ساعتی نشستن بر روی صندلی و انجام حرکات ورزشی نرم و سبک و حفظ فاصلۀ مناسب میان چشم و سطح صفحات (حداقل سی سانتیمتر) را مراعات نموده تا در دراز مدت دچار بیماری نگردد.

شرط نهم: با تلخیص نمودن و یادداشت برداری از موضوعات و سرفصل‌های مهم و کلیدی کتاب و با اعمال برجسته سازی و طبقه‌بندی مطالب می‌توان اشراف و احاطۀ بیشتری بر محتوای آن یافت.

شرط دهم: توکل، توسل و طهارت باطنی و معنوی به ویژه دائم الوضوء بودن نقش مهمی در فراگیری دانش دارد.

شرط یازدهم: تغذیه مناسب با تأمین مواد مورد نیاز بدن به ویژه مغز، امکان حرکتِ اندیشه در مسیری هموار را، فراهم می‌سازد. برنامه تغذیه می‌بایست به گونه‌ای تنظیم گردد که مواد مورد نیاز مغز برای فعالیت آن تأمین شود. استفاده از لبنیات، مواد پروتئینی، غلات، سبزیجات و میوه‌های تازه و خشکبار؛ مانند گردو، بادام و فندق توصیه می‌گردد.[3]

شرط دوازدهم: آراستن قلب به ذکر و یاد الاهی و طلب فهم بهتر و بیشتر و دعا کردن به زبان خود یا زبان عربی.

پیامبر بزرگوار ما(ص) که داناترین آفریدگان است از خداى خویش چنان می‌خواهد که: "ربّ زِدْنِی عِلْماً"؛ خدایا بر علم من بیفزا.[4]

قرائت دعاهای زیر هم به شما توصیه می‌گردد:

1. "اللهم اخرجنی من ظلمات الوهم و اکرمنی بنور الفهم اللهم افتح علینا ابواب رحمتک و انشر علینا خزائن علومک برحمتک یا ارحم الراحمین"؛ خدایا مرا از تاریکی‌های وهم و خیال بیرون آور و با نور فهم مرا گرامی دار، پروردگارا درهای رحمتت را بر ما بگشای و گنجینه‌های دانشت را بر ما بگستران! به رحمتت ای مهربان‌ترین مهربان‌ها.[5]
2. "اللهم إنی أعوذ بک أن أضل أو أضل أو أزل أو أزل أو أظلم أو أظلم أو أجهل أو یجهل علی اللهم انفعنی بما علمتنی و علمنی ما ینفعنی و زدنی علما و الحمد لله على کل حال اللهم إنی أعوذ بک من علم لا ینفع و من قلب لا یخشع و من نفس لا تشبع و من دعاء لا یسمع"[6]؛ خدایا به تو پناه می‌برم از این‌که گمراه کنم و یا گمراه گردم، بلغزانم و یا بلغزم، ستم کنم یا ستم بینم، به نادانی کشانم و یا خود دچار آن گردم. بار خدایا مرا با علمی که به من آموختی سودمند گردان و مرا به علمی رهنمون ساز که مرا سودمند افتد. خدایا بر مراتب علم و آگاهی من بیفزا. سپاس حقیقی در تمام حالات از آن خداوند متعال است. بار خدایا به تو پناه می‌برم از علمی که سودمند نیست و از قلبی که خشوع و انعطاف در برابر حق، بدان راه ندارد و از هوسی که سیر و اشباع نمی‌گردد و از دعایی که اجابت نمی‌شود.[7]

با خواندن این دعاها و یا درخواست فهم و درک، با هر دعایی و به هر زبانی به همراه رعایت شرایطی که بیان شد، فضای ذهن جهت دانش اندوزی و پژوهش مساعد و مهیا خواهد شد. اما باید توجه داشت که تنها با خواندن این دعا و بدون فراهم آوردن سایر شرایط مطالعه هیچ‌گاه نتیجۀ مطلوبی نخواهیم گرفت.[8]

[1]. موگهی، عبدالرحیم، روش مطالعه و تلخیص، ص 23، سطرهای اول تا چهارم.

[2]. شجری، ف، یادگیری خلاق، ص 125، سطرهای 15 الی 25، انجمن قلم ایران، چاپ 1377.

[3]. همان، ص 119.

[4]. طه، 114؛ نک: مدرسی، سید محمد تقی، من هدی القرآن، ج 7، ص 239، تهران، دار محبی الحسین، چاپ اول، 1419ق.

[5]. قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، ص 1201، دعای مطالعه.

[6]. شهید ثانی، زین الدین بن علی، منیة المرید، محقق، مصحح، مختاری، رضا، ص 210، مکتب الإعلام الإسلامی، قم، چاپ اول، 1409ق.

[7]. کراجکی، محمد بن علی، کنز الفوائد، محقق، مصحح، نعمة، عبد الله، ج 1، ص 385، قم، دارالذخائر، چاپ اول، 1410ق.

[8]. جهت آگاهی بیشتر، ر.ک: دشتی، محمد، ابزار و روش تحقیق، چاپ مهر قم، 1366؛ روش مطالعه، اداره کل آموزش ضمن خدمت، چاپ دوم، 1360؛ شجری، ف، یادگیری خلاق، ناشر انجمن قلم ایران، چاپ 1377؛ موگهی، عبدالرحیم، روش مطالعه و تلخیص. ر. ک: «اهمیت مطالعه از نگاه قرآن کریم»، 88174؛ «تقویت حافظه»، 870؛ «مطالعه مطالب شهوت انگیز ، داستان سکسی»، 13312.