امام علی(ع) در توصیف مردم بصره و سرزمین آنان و برخوردهای ناصواب مردم آن روز بصره با آن‌حضرت، در نکوهش آنها می‌فرماید:
«أرْضُکُمْ قَرِیبَةٌ مِنَ الْمَاءِ بَعِیدَةٌ مِنَ السَّمَاءِ-  خَفَّتْ عُقُولُکُمْ وَ سَفِهَتْ حُلُومُکُمْ-  فَأَنْتُمْ غَرَضٌ لِنَابِلٍ وَ أُکْلَةٌ لِآکِلٍ وَ فَرِیسَةٌ لِصَائِلٍ»؛[1] سرزمین شما به آب نزدیک و از آسمان دور است؛ خردهایتان اندک و سفاهت در شما نمایان است؛ نشانه تیر بلایید، و طعمه لقمه ربایان، و شکار حمله کنندگان‏.
بیقین آنچه ظاهر عبارت این خطبه است، نمی‌تواند معیاری برای ارائه حکم کلی در تمام زمان‌ها و برای تمام سرزمین‌های ساحلی قرار گیرد؛ یعنی هر سرزمینی که به آب نزدیک‌تر و در سطح پست‌تری قرار دارد، مردم آن سرزمین از عقل و دانش کمتری بهره‌مندند؛ زیرا در این صورت، مردم بیابان‌های نجد(با ارتفاع 750-1500 متر از سطح دریا) باید از عقل و دانش بیشتری نسبت به مردم حرمین شریفین برخوردار باشند؛ به دلیل آن‌که هم فاصله دورتری از دریا داشته و هم محل زندگی‌شان مرتفع‌تر از مکه(با ارتفاع 277 متر) و مدینه(با ارتفاع 612 متر) می‌باشد! و ساکنان ارتفاعات هیمالایا که غالباً غیر مسلمان‌اند باید بسیار زیرک‌تر از مردم تمام کشورهای اسلامی و غربی باشند!
با توجه به آنچه گفته شد، باید دانست، اگرچه منطقه بندری و ساحلی بصره تنها پنج متر از سطح دریاهای آزاد بالاتر و در برخی نقاط از سطح شط العرب پست‌‏تر است و همین وضعیت است که آب آن روزی یکی دوبار به باغ‌ها و نخلستان‌ها سرازیر شده و آنها را آبیاری می‌کند،[2] اما معناى سخن امام علی(ع) این نیست که هرچه به دریا نزدیک‌تر و در سرزمین پست‌تری قرار داشته باشید، از هوش و ذکاوتتان کاسته می‌شود، بلکه باید سخن حضرتشان را این‌گونه تحلیل کرد:
1. کلام امام(ع) نظر به معناى ظاهری ندارد؛ بلکه چون اهل بصره داراى اوصاف نکوهیده‌‏اى بودند، امام بعد از برشمردن برخی ویژگی ناپسندشان، آنان را دور از رحمت آسمانی و مستحقّ نزول عذاب الهى دانسته‌اند. در عرف نیز صحیح است به کسى که داراى اوصاف پست باشد، گفته شود که از آسمان به دور است.[3]
به عبارت دیگر، ممکن است مقصود علی(ع) از دوری از آسمان دوری معنوی باشد؛ یعنی دوری از رحمت خدا. چنان‌که آن‌حضرت در خطبه سابق نیز فرموده بود: «مردمش گناه‌کار و پیمان‌شکن هستند».^[4] قهراً چنین مردمی کمتر مورد لطف و عنایت پروردگار قرار می‌گیرند. اما ویژگی‌های ناپسندشان نیز در فرازهایی، مانند «خَفَّتْ عُقُولُکُمْ» اعلام شده است که به این موضوع اشاره دارد که مردم بصره اهل تفکر و منطق نبوده، عقلشان سبک و تحت تأثیر جو قرار می‌گیرند. در حقیقت امام(ع) در این‌جا می‌خواهد بگوید که شتر عائشه همه آنها را تحت تأثیر قرار داد، اطراف او جمع شدند و با خلیفه‌ی برحق پیامبر خدا(ص) جنگیدند.^[5]
«و سفهت حلومکم» بیانگر توصیف مردم بصره به کم‌خردى، سبکى و کم‌صبرى است.
« فَأَنْتُمْ غَرَضٌ لِنَابِلٍ وَ أُکْلَةٌ لِآکِلٍ وَ فَرِیسَةٌ لِصَائِلٍ»؛شما  نشانه تیر بلایید، و طعمه لقمه ربایان، و شکار حمله کنندگان‏.
صفات سه‌گانه فوق نتیجه سبک‌مغزى و کم‌ثباتى آنان است؛ و به همین دلیل به دنبال دو جمله قبل آورده است؛ زیرا هر کس قصد اذیّت آنها را داشته باشد، با آگاهى به کم‌خردى آنها در فهم مصالحشان، با نقشه صحیح بدان کار دست می‌زند.
این‌که امام فرمود شما هدف هر تیرى هستید، کنایه از این است که هر کسى که بخواهد از آنان سوء استفاده کند، می‌تواند!
و خوراک هر خورنده‌‏اى هستید، کنایه از این است که هر کس بخواهد می‌تواند در اموال و ثروت و نعمت‌هاى خدادادی‌شان دست‌اندازى کند. و صید هر صیّادى قرار می‌‏گیرید، کنایه از این است که هر کس بخواهد می‌تواند آنها را به دام اندازد و نابود سازد.[6]
نکته مهم در این خطبه، نگاه جامعه‌شناسانه امام علی(ع) است. جامعه‌شناسان می‌گویند تمام پدیده‌ها و رفتارها، حتی در خصوصی‌ترین شکل خود مانند اخلاق، علت و ریشه اجتماعی دارند و برای سخن خود دلایل محکمی ارائه می‌کنند؛ لذا امام علی نیز می‌کوشد دلایل اجتماعی و محیطی رفتار مردم بصره را به عنوان هنجارهای مسلط بیابد و توضیح دهد.[7]
2. احتمال دیگر در سخن امام(ع) آن است که دو ویژگی سرزمینی(نزدیکی به دریا و پست بودن سرزمین)، و ویژگی انسانی(سفاهت و نادانی) که دو موضوع جدا از هم می‌باشند، در نهایت به انتخاب بصره از طرف شورشیان منجر شده است؛ یعنی منطقه‌ای که به دلیل پست و هموار بودن و نیز دست‌رسی آسان به آب‌های آزاد، قدرت جا به‌جایی لشگریان در آن‌جا بیشتر است، در شرایط آن دوره، امکان اردوکشی و شورش در آن‌جا نیز بیشتر می‌شد، بویژه اگر مردم آن‌جا نیز از هوش سیاسی کافی برخوردار نباشند که کار بر فتنه‌گران هنوز آسان‌تر شده و مردم آن‌جا به راحتی شکار آنان می‌شوند: «فَأَنْتُمْ غَرَضٌ لِنَابِلٍ وَ أُکْلَةٌ لآِکِلٍ وَ فَرِیسَةٌ لِصَائِلٍ [صَائِدٍ]».
به هر حال، این قانون در سخن امام علی(ع) وجود ندارد که مردم نقاط پست‌تر و نیز نقاط ساحلی از دانش، هوش و ایمان کمتری نسبت به دیگران برخوردارند.

---