"تجوید" مصدر عربی به معنای نیک خواندن و نیک‌گردانیدن، برگرفته از جَوْدَت (نیکویی) و جَیِّد (نیکو) است که در اصطلاح نیز نزدیک به همین معنا گرفته شده است. "تَجْوید"، عنوان دانشی دیرپای در مجموعه علوم قرآنی و فنون عربی است که از آغاز با مطالعات آواشناسی زبان عربی همراه بوده، و مسائل و مباحث آن همواره با علم وقف و ابتدا، علم الاداء و علم قرائات قرین بوده است.

ترکیب اضافیِ "تجوید قرآن" یک اصطلاح متأخر است و سابقه آن به گذشته دور برنمی‌گردد، اما اصل مباحث تجوید از کهن‌ترین موضوعات مطرح شده در حیطه علوم قرآن بوده است. در قرآن کریم، از واژه‌های هم خانواده تجوید، تنها دو واژه جودیّ (محل استقرار کشتی نوح پس از طوفان،[1] و جِیاد (جمع جَواد) و در احادیث نبوی تنها مورد "تجوید المَضْغ"  (نیک‌جویدن) در باب آداب غذاخوردن به کار رفته است.

تجوید قرآن در اصطلاح قاریان عبارت است از: تلفظ کردن حروف عربی از مخارج آنها و ادای حق آنها با رعایت صفات و احکام هر یک از حروف، به تنهایی و در ترکیب با دیگر حروف، و از دیدگاه زبان‌شناسان مسلمان، "تجوید" ‌صوت‌شناسی زبان عربی فصیح قرآنی است "علم تجوید" دانش یا هنری است که به قواعد و مسائل و مباحث مربوط به مخارج حروف و چگونگی صفات لازم و صفات عارضیِ حروف در تلاوت قرآن مجید می‌پردازد و موضوع آن حروف و کلمات قرآن‌ است. بنابراین، مباحث و مسائل تجوید به مخارج حروف، ترقیق، تفخیم، اِخفاء، اظهار، ادغام (ه‍ م)، اِقلاب، رَوْم، اِشمام، اِماله (ه‍ م) و دیگر شیوه‌های ادای حروف و کلمات محدود می‌گردد.

علم تجوید، در پرتو پیوند با قرآن مجید، همواره در جوامع اسلامی از نوعی ویژگی و قداست برخوردار بوده است. اهل تجوید، با اعتقاد به این که خداوند قرآن را با تجوید نازل فرموده، و از سوی پیامبر اکرم (ص) با تجوید به ما رسیده است، فراگیری و رعایت قواعد تجوید را بر عموم مسلمانان لازم، و قرائت قرآن را بدون رعایت تجوید ــ در حال نماز و چه بیرون از نماز ــ گنـاه و نـاروا و "غش در تلاوت" تلقـی کرده‌اند.

دانش تجوید، در واقع، مجموعه‌ای از مقدمات و مبانی نظری برای زیباخوانی قرآن مجید است که به عنوان یک هنر اصیل در حوزه هنر اسلامی از جایگاهی ویژه و والا برخوردار است؛ چنان‌که از دیرباز قاریان، تجوید را "حلیة القراءة" و "حلیة التلاوة" و "زینة القراءة" (آرایه تلاوت و پیرایه قرائت) خوانده و بر این امر تصریح کرده‌اند که صرفاً فراگیری قواعد تجوید بدون ریاضت و ممارست برای به کارگیری عملی آن سودمند نمی‌افتد.[2]

پس از بیان مقدمه درباره تجوید و پیشینه آن به اصل سؤال می پردازیم.

عالمان و دانشمندان علوم قرآن دانش تجوید را به سه سطح و سه مرحله تقسیم کرده اند:

1. سطح تجوید مقدماتی

در این مرحله از تجوید انسان باید اعراب را صحیح ادا کند و قلقله (رها کردن حرف از مخرج خودش) را که شامل (ق، ط، ب، ج، د) می شود رعایت کند؛ مثلاً زمانی که حرف (ب) را تلفظ می کند، اگر لب ها بسته بماند این حرف صدایش در نمی آید، اما وقتی که لب ها را باز می کند صدای آن در می آید، به این حرکت قلقله می گویند. همچنین مخارج ده حرف را که شامل (ث، ح، ذ، ص، ض، ط، ظ، ع، غ، و) می شود بداند و در عمل اجرا کند، البته، گفتنی است که تلفظ اینها در عربی و فارسی فرق می کند. نیز غنه؛ یعنی (م ن) مشدد را با کمی کشش ادا کند؛ به عنوان نمونه در کلمه ثمّ و انّ میم و نون باید (2 تا 4) شماره کشیده شود، و با لهجه عربی باشد.

2. سطح تجوید متوسط

در تجوید متوسط علاوه بر مطالبی که در تجوید مقدماتی گفته شد، بعضی از صفات حروف که شامل (استعلاء، استفال، لین) است را به کار بندد، همچنین احکام حروف؛ مانند تفخیم و ترقیق حروف (ل،ر) و الف مدی، احکام نون ساکنه و تنوین که شامل (اظهار، ادغام، اخفاء، اقلاب) می شود، را رعایت کند، احکام میم ساکنه، احکام مد، قصر و موارد سکت را باید بداند، به بیانی دیگر؛ مثلاً کسی که حلیة القرآن جلد اول را خوانده باشد و تمام موارد را تعلیم دیده باشد، به تجوید سطح متوسط راه یافته است.

3. سطح تجوید عالی

علاوه بر مطالبی که در تجوید مقدماتی و متوسط گفته شد، نخست به کلمه (همزه وصل و نحوه تشخیص حرکت همزه وصل)، طرق وقف بر آخر کلمه، احکام هاء آخر کلمه (هاء جوهری، سکت هاء ضمیر)، آشنایی با اندام های گفتاری در مخارج حروف، صفات حروف که شامل (جهر، همس، شدة، رخوت، و...)، احکام ادغام (ادغام صغیر و کبیر، انواع رابطه دو حرف، انواع ادغام و موارد آن، ادغام تام و ناقص)، احکام مد و قصر و احکام وقف و ابتداء را باید رعایت کند.

درباره معیار، ملاک و شاخص های ارزیابی قرائت قرآن کریم در تجوید باید گفت:

معیار و ملاک ارزیابی در تمام سطوح؛ اعم از مقدماتی، متوسط و عالی آن است که انسان نباید به لکنت بیفتد و نتواند حروف را اداء کند، و احکامی که برای بعضی از حروف گفته شد در بعضی دیگر اجرا نشود؛ مثلاً: زمانی که حرف مد در روی حرف کلمه ای قرار دارد آن حرف باید با کشش ادا شود، ولی نباید این کشش بر روی حرف دیگر که فاقد مد است اجرا شود؛ مثل: قالَ.[3]