«سواد اعظم» در فرهنگ روایات به معنای جمعیت انبوه و اکثریت افراد جامعه است. به نظر می‌رسد این لفظ ذاتاً دارای بار منفی یا مثبت نیست؛ بلکه به حسب قرائن و موارد به کار گرفته شده متفاوت است، گاهی بار منفی دارد،[1] و گاهی دارای بار مثبت است.[2]

اما در اصطلاح اهل عرفان، «سواد اعظم» عبارت از فقر است، زیرا با آنکه فقر مادی و عرفی، می‌تواند روسیاهی در دنیا و آخرت را به دنبال داشته باشد: «الفقر سواد الوجه فى الدارین»، اما فقر واقعی در واقع به معنای فنای کامل سالک در خدا است، به ‌نحوى که وجودى باقى نماند و گویا آنکه وجود او کاملاً محو و تاریک شده، اما در واقع در نور خدا غوطه‌ور شده است و فقر حقیقى و بازگشت به عدم اصلى همین است. بر این اساس و با این نگاه، روسیاهی معنای مثبتی خواهد داشت:[3]

سواد الوجه فى الدارین درویش‏

سواد اعظم آمد بى‏کم و بیش‏

که اشاره به فنای سالک و مغلوب گشتن وجود ظلى است؛ چنان‌که سواد زلف هم اشاره به مرتبه فنا است.

حافظ گوید:

اگر بمذهب تو خون عاشق است مباح‏

صلاح ما همه آنست کان ترا است صلاح‏

سواد زلف سیاه تو جاعل الظلمات‏

بیاض روى چو ماه تو فالق الاصباح‏

ز چین زلف کمندت کسى نیافت خلاص‏

نه از کمانچه ابرو و تیر چشم نجاح‏[4]

[1]. «قَامَ رَجُلٌ إِلَى عَلِیٍّ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَخْبِرْنَا عَنِ النَّاسِ وَ أَشْبَاهِ النَّاسِ وَ النَّسْنَاسِ قَالَ فَقَالَ عَلِیٌّ أَجِبْهُ یَا حَسَنُ قَالَ فَقَالَ لَهُ الْحَسَنُ سَأَلْتَ عَنِ النَّاسِ فَرَسُولُ اللَّهِ ص النَّاسُ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَى یَقُولُ‏ ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفاضَ النَّاسُ‏ وَ نَحْنُ مِنْهُ وَ سَأَلْتَ عَنْ أَشْبَاهِ النَّاسِ فَهُمْ شِیعَتُنَا وَ هُمْ مِنَّا وَ هُمْ أَشْبَاهُنَا وَ سَأَلْتَ عَنِ النَّسْنَاسِ فَهُمْ هَذَا السَّوَادُ الْأَعْظَمُ‏ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَى فِی کِتَابِهِ‏ إِنْ هُمْ إِلَّا کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلا». کوفى، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، ص 64، تهران، مؤسسة الطبع و النشر فی وزارة الإرشاد الإسلامی، چاپ اول، 1410ق؛ کلینى، محمد بن یعقوب، کافی، ج 8، ص 245، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.

[2]. «و خیر الناس فیّ حالا النمط الأوسط فالزموه، و الزموا السواد الأعظم‏، فإن ید اللّه مع الجماعة، و إیّاکم و الفرقة! فإن الشاذّ من الناس للشیطان، کما أنّ الشاذّ من الغنم للذئب. ألا من دعا إلى مثل هذا الشعار فاقتلوه و لو کان تحت عمامتی هذه». شریف الرضى، محمد بن حسین، نهج البلاغه، ص32، قم، هجرت، چاپ اول، 1414ق.

[3]. ر. ک: سجادى، جعفر، فرهنگ معارف اسلامى، ج‏ 2، ص 1038، تهران، کومش، چاپ سوم، 1373ش؛ تهانوى، محمد على بن على، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، ج 1، ص 988، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون، چاپ اول، 1996م.

[4]. حافظ، غزلیات؛ غزل 98.