افعال ارادى و اختیارى انسان برخاسته از "نیت" او هستند. بدین معنا که انسان عاقل، اول نسبت به فعل مقصود و مطلوب، علم پیدا می‌‏کند و سپس مزایا و ثمرات مثبت و منفى آن‌را بررسى کرده و بعد نسبت به اقدام - اگر براى او نافع یا مطابق میلش باشد- یا ترک آن - اگر براى او مضر باشد یا مطابق میلش نباشد- تصمیم می‌‏گیرد؛ بعد نسبت به ترک یا فعل آن گرایش پیدا کرده، قصد ترک یا فعل آن عمل را می‌‏کند، و بعد نیت خودش را تحقق می‌بخشد. به تعبیرى، علم به طور کلى، علم به مزایا و معایب آن، گرایش به ترک یا انجام آن، قصد آن، تهیه اسباب کار، قدرت جسمانى و فکرى و روحى، صدور فعل یا ترک فعل؛ از این‌رو هیچ فعل یا ترک اختیارى انسان بدون نیت تحقق پیدا نمی‌‏کند، اگرچه ممکن است خود انسان از این امر غافل باشد.

در جاى خود به تعالى همّت و ارتقای نیات، در امور دینى، تخلیص آن از شوائب دنیوى تأکید و سفارش گردیده است؛ از این‌رو می‌‏توان خود نیت را نیز از جمله افعال اختیارى انسان که قابل اصلاح و تعالى است، محسوب نمود. اثر تعالى و اصلاح نیت در گفتار و رفتار و عکس العمل‏هاى او متبلور می‌‏گردد و بر عکس دون همتى افراد نیز در گفتار و کردار و حالات آنها ظاهر می‌‏شود. پس نیت و اصلاح آن، نقشى اساسى در جهت بخشى کردار و گفتار و حالات انسان دارد.

اما نکته این‌جا است: آیا نیت و اصلاح آن، ما را از انتخاب افعال شایسته کفایت می‌‏کند و نیازى به اقدام بر آنها نیست؟! روشن است که هیچ عاقلى به این سؤال جواب مثبت نمی‌‏دهد؛ زیرا امکان ندارد که انسان به صِرف نیت تعلیم و تعلم خالصانه، عالمِ و مخلِص شود؛ و یا به صِرف تصور غذا و نیت تناول آن، سیر و قوى گردد!

در مورد سؤال نیز چگونه ممکن است کسى نیت خود را پاک کند، اما هیچ ارتباطى با خدا (از راه دعا) و اولیا و محبان او (از راه زیارت و توسل) برقرار نکند؟! نیت خود را براى چه پاک کرده است و از چه؟! آیا نیت خود را از توسل و زیارت ائمه‏(ع) و دعا و راز و نیاز پاک کرده است؟! مگر اینها (العیاذ باللَّه) زشتی و پلیدی‌اند که نیت خود را از آنها پاک نماید؟! متأسفانه از ظاهر سؤال و این‌گونه القاءات شیطانى چیزى جز این برداشت نمی‌‏شود و این امر از جهات عدیده‏اى باطل است:

1. ترک کارى مثل دعا و زیارت، خود نیازمند نیت است و بدون آن، این دو ترک نمی‌‏شوند. پس باید پرسید: نیت شما در ترک دعا و زیارات چیست؟! به چه ملاک‏هایى احساس کفایت و بی‌نیازى از این دو امر می‌‏کنید؟! ما که براى این دو پرسش پاسخى قانع کننده نمی‌‏یابیم.
2. خداوند متعال که ما نیت خود را براى او پاک کرده‏ایم! به ما دستور دعا و توسل و زیارت داده است؛ چنان‌چه می‌‏فرماید: "مرا بخوانید، من اجابتتان می‌‏کنم، همانا هر آن‌که را از عبادت من استکبار ورزد، او را با سرافکندگى به جهنم داخل می‌‏کنم".[1] و همان‌گونه که می‌‏فرماید: "به خدا چنگ زنید".[2] می‌‏فرماید: "به ریسمان الهى چنگ زنید و متفرق نشوید".[3] و نیز می‌‏فرماید: "اى کسانى که ایمان آورده‏اید، از خدا بترسید و تقوا پیشه کنید، به سوى او دست‌آویزى بجویید و در راه او تلاش کنید، امید آن‌که رستگار شوید".[4]

احادیث مختلفى از ائمه(‏ع) رسیده است که: "ما (حبل الهى) و ما (وسیله) او هستیم".[5] روشن است که از مهم‌ترین راه‏هاى چنگ زدن به این بزرگواران زیارت و گرامی‌داشت قبور و موالید و وفیات ایشان است، تا از این طریق بتوانیم با ایشان ارتباط برقرار کرده و از طریق ایشان رفع حوائج و مشکلات دینى و دنیوى خود را از خدا طلب کنیم.

3. توسل به شفیع در امور خطیر، امرى عقلایى است که در تمامى جوامع متداول است و چه بسا در امور روزمره بارها از آن استفاده می‌‏کنیم. عدم توسل به شفیع، در عین نیاز به آن، عاملى جز استکبار و خود محورى ندارد. هیچ مؤمن صادقى بی‌نیاز از این ارتباط با اولیا اللَّه نیست؛ زیرا اگر کسى قصد جدّى تکامل و اصلاح و تربیت را دارد، لاجرم باید از تعالیم و هدایت‏ها و عنایت‏هاى این بزرگواران بهره گیرد، تا بتواند به سرمنزل مقصود بار یابد و رمز دستور خدا به توسل به ایشان هم در همین نکته نهفته است، و إلا آن بزرگواران هیچ نیازى به توجه و احترام و تکریم و زیارت و توسل ما ندارند.
4. دعا و زیارت جلاى قلوب‌اند، و هر کس خود را از این دو محروم کند، از فیوضات کثیرى به دور می‌‏افتد، بلکه ترقى و تعالى او غیر ممکن می‌‏شود و سرانجامى جز خلود در آتش نخواهد داشت![6]

با توجه به مطالب گذشته، به این نتیجه می‌‏رسیم:

1. توسل و زیارت و دعا از جمله اعمال اختیارى انسان‏اند که بدون "نیت" صدور آنها ممکن نیست.
2. حسن نیت و تعالى آن تأثیر مستقیمى بر حسن افعال انسان از جمله این امور دارد.
3. اقدام بر حسن یکى ما را از تحسین دیگرى بی‌نیاز نمی‌کند؛ یعنى براى تعالى انسان هم "حسن فاعلى" (حسن نیت) شرط است و هم حُسن فعلى(کار خوب باید انتخاب شود.) به تعبیر دیگر، حسن نیت و حسن فعلى هر دو جزء العله‏اند و وجود و اصلاح یکى ما را از انجام و اصلاح دیگرى بی‌نیاز نمی‌کند. پس ما براى تعالى و تکامل خود به اصلاح و تعالى هر دو نیازمندیم.

حال ممکن است شخصى به برخى احادیث تمسک نموده و آنها را نقضى براى مطالب فوق بپندارد؛ از جمله آن‌جا که، مثلاً پیامبر(ص) می‌‏فرماید: "اى ابوذر! قصد کار نیک کن هرچند انجامش ندهى".[7] یا می‌‏فرمایند: "نیّت مؤمن بهتر از عمل او است".[8] یا امام على(ع) می‌‏فرماید: "بسا نیتى که از عملى پر فائده تر است".[9] و ایشان می‌‏فرماید: "خداوند متعال به سبب نیکویى نیّت و پاکى درون، هر کس از بندگانش را که بخواهد به بهشت می‌‏برد."[10] و... .

این‌گونه احادیث در صدد بیان اهمیت نیت کار خیر داشتن است و هیچ دلالتى بر کفایت از عمل در هنگام توان بر صدور آن ندارد. به عبارتى تأکید دارند که همیشه همّ و غمتان انجام کار خیر باشد و نیت کار شر را از ذهن دور کنید. خود این امر سبب می‌‏شود که رغبت انسان به کارهاى خیر بیشتر شده و فکر شر و انجام آن از سرش بیرون رود؛ از این‌رو وعده‏هاى فراوانى بر نیت خیر و ضرورت اصلاح و تعالى آن داده‏اند، مثلاً می‌فرمایند: "هر کس به بستر خود رود و نیتش این باشد که نماز شب بخواند، اما خوابش برد تا صبح شود، آنچه در نیتش بوده براى او نوشته شود و خوابش صدقه‏اى از جانب پروردگارش براى او باشد".[11] و امام صادق(ع) فرمود: در حقیقت خداوند یارى خود به بندگان را به اندازه نیت‏هاى آنان قرار داده است، پس هر کس نیتش درست باشد، یارى خدا به او کامل رسد و هر کس نیتش کاستى داشته باشد، یارى خدا نیز به همان اندازه کاستى دارد".[12]

حدیث اول اشاره به مواردى است که انسان واقعاً قصد انجام کار خیرى را دارد، اما توان انجام آن‌را ندارند و یا فرصت انجام آن‌را نمى‏یابد، و حدیث دوم اشاره و تأکید بر حسن نیت بر خداوند است و این‌که اگر دعا می‌‏کند و امیدى به خدا می‌بندد، به اجابت و عنایت خدا مطمئن باشد و در اجابت او و امداد او تردیدى به دل راه ندهد؛ به علاوه امور عالى و مهم را از خدا مطمئن باشد و در اجابت او و امداد او ، تردیدى به دل راه ندهد؛ به علاوه امور عالى و مهم را از خدا امید داشته باشد نه امور پست و بی‌ارزش را؛ از این‌رو اگر احادیث نیت، در کنار احادیثى که بر زیارت قبور اولیا اللَّه و توسل به ایشان و یا بر اهمیت دعا و تأکید بر آن، دلالت دارند، نهاده شود، این امر محرز می‌شود که تأکید بر یکى به معناى بی‌نیازى از دیگرى نیست. بله! اگر کسى واقعاً قصد خیرى داشت، اما در انجام آن موفق نشد، خدا به کرم خود ثواب آن کار را به او می‌‏دهد، بر خلاف نیت شر که تا اعمال نشود، عقابى ندارد اگرچه آن هم بر روح انسان اثر منفى خواهد نهاد.

[1]. فصلت، 60.

[2]. نساء، 146 و 175؛ حج، 78.

[3]. آل عمران، 103.

[4]. مائده، 35؛ اسراء، 57.

[5]. حسکانی، عبید الله بن احمد، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تحقیق، محمودی‏، محمد باقر، ج 1، ص 169، تهران، سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1411ق.

[6]. فصلت، 60.

[7]. شیخ طوسی، محمد بن حسن‏، امالی، ص 536، قم، دار الثقافة، چاپ اول، 1414ق.

[8]. منسوب به جعفر بن محمد علیه السلام (امام ششم)، مصباح الشریعة، ص 53، بیروت، اعلمی، چاپ اول، 1400ق.

[9]. تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، محقق، مصحح، درایتی، مصطفی، ص 92، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1366ش.

[10]. همان.

[11]. ابن حیون، نعمان بن محمد مغربی، دعائم الإسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الأحکام، محقق، مصحح، فیضی، آصف،‏ ج 1، ص 213، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، چاپ دوم، 1385ق.

[12]. شیخ مفید، امالی، محقق، مصحح، استاد ولی، حسین، غفاری، علی اکبر، ص 66، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، 1413ق.