به طور طبیعی، تمام ادیان، حق و باطل را قبول داشته و تعریف‌هایی برای آن دارند. رستگاری در این ادیان عموماً زمانی تحقق می‌یابد که شخص از راه درست و حقیقی به سر منزل مقصود رسیده باشد.
در مقابل کسی که گمراهی و ضلالت را انتخاب کند، رستگاری را رها کرده و بر مسیر اشتباه قدم می‌گذارد. اما عموم ادیان برای برگشت این افراد راه‌هایی را قرار داده و آن‌را توبه نامیده‌اند.
توبه، لطفی از طرف پروردگار است و اگر راه پرفیض و ثمربخش توبه بر بندگان گناه‌کار بسته بود؛ اصولاً هیچ فردی به سعادت و نیک‌بختی و رستگاری نمی‌رسید؛ زیرا انسان‌ها - جز برخی که خداوند آنها را حفظ کرده - آلوده به گناه و خطا بوده، به دنبال تمایلات و شهوات می‌روند. در اسلام، برای بازگشت از گناه به سمت خداوند، توبه قرارداده شده که سخن از آن بسیار است و پاسخ‌هایی در این زمینه نوشته شده است.[1] حال به بیان توبه از نگاه یهودیان و مسیحیان می‌پردازیم:
توبه در یهودیت
برخی راه‌های توبه در یهودیت شباهت بسیاری با روش‌های اسلامی دارد. این شباهت نه تنها در کلیات بلکه در بسیاری از جزئیات؛ مانند ذکر توبه در دعاها و نمازها، روش‌های توبه و برتر بودن توبه در ایامی خاص و... نیز وجود دارد.
کتاب مقدس در آیات بسیاری گناه و بخشش از آن‌را ذکر می‌کند. اما به این نکته نیز توجه دارد که پاک شدن از گناه چندان آسان به دست نمی‌آید: «... و فرمود: رحیم و مهربان، خدای دیر خشم و پراحسان؛ خدای امین که به هزاران نفر رحمت می‌کنم و خطا و عصیان و گناه را می‌بخشم ولی هرگز گناه را بی‌سزا نمی‌گذارم».[2]
آیاتی از قرآن نیز ناظر به همین معنا است.[3]
توبه در دین یهود تنها ویژه گناهان عملی - مانند دزدی، ضرب و شتم – نیست، بلکه افکار و احساسات ناشایستی؛ زیرا کینه و حسد که اطرافیان کمتر آن‌را درک کرده و به همین دلیل، مجال بیشتری برای انجام آن وجود دارد نیز نیازمند توبه و کفاره است.[4]
این موضوع نیز در اسلام پذیرفته است.[5]
در دین یهود اقرار به گناه وجود دارد: «در هر یک از این موارد، شخص باید به گناهش اعتراف کند»،[6] اما دلیلی در منابع این دین وجود ندارد که این اقرار با صدای بلند و در حضور مردم و یا در نزد روحانیون مذهبی انجام ‌شود.
در یهودیت برای توبه کفاره‌هایی نیز قرار داده می‌شد؛ «در این هفت روز، روزی یک گوساله برای کفاره گناهان، روی قربانگاه، قربانی کن. با این قربانی، قربانگاه را طاهر ساز و با روغن زیتون آن‌را تدهین کن تا مقدس شود».[7]
کفاره برای گناه در اسلام نیز وجود دارد.[8]
البته در زمان‌های قدیم که بت همیقداش (معبد سلیمان که امروزه قسمتی از آن به عنوان دیوار ندبه در کنار مسجد الاقصی باقی مانده است) وجود داشت؛ عموم توبه‌ها همراه قربانی بود و برای انواع و اقسام گناه‌ها، قربانی‌ها وجود داشت که آیات بسیاری از کتاب مقدس بدان پرداخته است،[9] ولی امروزه ذکر و دعا جایگزین آنها شده‌ است.
در پایان باید گفت؛ نوع خاصی از توبه یهودیان در قرآن آمده که در آن به قتل نفس دستور داده شده است.[10]
توبه در مسیحیت
در دین مسیحی، داستان کمی متفاوت است. قبل از بررسی راه‌های توبه در مسیحیت باید به نکته‌ای توجه داشت.
قاعده فیض، اصل و اساس تمام اعتقادات مسیحی بود و در این دین، پیش و بیش از هر چیز باید بدان معتقد شد. راه‌های بازگشت به خدا تنها زمانی مؤثر خواهد بود که شخص اعتقاد به فدا شدن عیسی مسیح و فیض او به بشر داشته باشد. بنابر این، تمام آنچه در دین مسیحی پیرامون بازگشت به خدا وجود دارد، بعد از اعتقاد به این اصل است. البته این اصل، تا سال‌ها این بنا را در مسیحیت به وجود آورد که توبه‌ نفعی به حال انسان‌ها ندارد و اصولاً محال‌ است که انسان از آن استفاده کند[11] و این‌ نظر، قرن‌ها در کلیسا مورد عمل بود. البته در قرون گذشته کاملاً تغییر کرده است و راه‌هایی در قالب توبه وجود دارد.
اکنون به برخی از راه‌های توبه در مسیحیت می‌پردازیم:
غسل تعمید
غسل تعمید، به عنوان یکی از آیین‌های مسیحیت مطرح شده و میان پیروان کاتولیک، ارتدوکس و پروتستان مورد پذیرش است. غسل تعمید برای هر مسیحی تنها یک‌بار انجام می‌شود. کسی که آیین مسیحیت را می‌پذیرد باید از این مرحله عبور کند تا بتوان نام مسیحی بر وی گذاشت. عدم تعمید مساوی است با عدم ورود به آیین مسیحیت. درست مثل اسلام که برای مسلمان شدن، اقرار به وحدانیت خدا و رسالت پیامبر نیاز است.
اصل تعمید در کتاب مقدس، قطعی بود. و آیات بسیاری بدان پرداخته‌اند:
«در این وقت، اورشلیم و تمام یهودیه و جمیع حوالی اردن نزد او بیرون می‌آمدند و به گناهان خود اعتراف کرده، در اردن از وی تعمید می‌یافتند»؛[12] «اما چون به بشارت فیلیپس درباره پادشاهی خدا و نام عیسی مسیح ایمان آوردند، همگی، مرد و زن تعمید یافتند»؛[13] «آن‌گاه پطرس گفت: حال که اینان روح القدس را درست همانند ما یافته‌اند، آیا کسی می‌تواند از تعمیدشان در  آب مانع گردد؟ پس دستور داد ایشان را به نام عیسی مسیح تعمید دهند».[14]
علت انجام این عمل، ریشه در نظریه گناه نخستین دارد.[15] غسل تعمید، در واقع خروجی از این آلودگی و شاه‌راه ورود به پاکی در مسیحیت، است. بنابر این، تعمید این است که نفس انسان از گناه اولیه پاک و مطهر می‌شود.[16]
نظریه گناه نخستین و سرایت آن به نسل آدم، مخالف اعتقادات اسلامی است و پیرو آن، این شیوه توبه نیز مورد قبول نمی‌باشد.
اعتراف نزد کشیش
در مسیحیت، یکی از راه‌های بخشیده‌شدن، اعتراف نزد کشیش و بخشش توسط او می‌باشد. معتقدان به این راه، به آیاتی از عهد جدید استناد می‌کنند:
«ایشان به گناهان خود اعتراف کرده، در رود اردن از دست او تعمید می‌یافتند».^[17]
در رساله یعقوب هم به این امر اشاره شده است:
«پس نزد یکدیگر به گناهان خود اعتراف کنید و برای یکدیگر دعا کنید تا شفا یابید».^[18]
اما قبل از بحث از این سنت، باید گفت؛ در مسیحیت، کشیش‌ها حجیت و مصونیت داشته و اعتبار خود را از عیسی مسیح گرفته‌اند.[19] بنابر اعتقاد مسیحیان، عیسی(ع) اختیاراتی را به رسولان خود داده است: «عیسی به رسولان خود فرمود: هم‌چنان‌که پدر مرا به این دنیا فرستاد، من نیز شما را میان مردم می‌فرستم. آن‌گاه به ایشان دمید و فرمود: روح القدس را بیابید. اگر گناهان کسی را ببخشایید، بر آنها بخشیده خواهد شد؛ و اگر گناهان کسی را نابخشوده بگذارید، نابخشوده خواهد ماند».^[20]
بر این اساس، توانایی بخشش گناهان، از عیسی(ع)‌ به رسولان، از آنها به پاپ و از پاپ به کشیش‌ها منتقل شده است.
رسم اعتراف نزد کشیش، به اوایل تاریخ کلیسا برمی‌گردد. از میان مذاهب مسیحیت، دو مذهب کاتولیک و ارتدوکس با این آیین موافقند. در آیین کاتولیک واضع سنت توبه و اعتراف، خود مسیح می‌باشد و نه رسولانش؛^[21] یعنی آن‌را یک سنت می‌دانند و نه یک بدعت. همچنین، این عمل از نظر اینان موجب تقویت نفس در برابر وسوسه‌های بعدی و فزونی فیض می‌گردد.
حال به بحث از جزئیات این سنت و بررسی آن از نگاه اسلامی می‌پردازیم.
اعتراف در نزد کشیش را می‌توان دارای سه مرحله دانست:
الف. حضور؛ مرحله اول این است که گناه‌کار نزد کشیش حاضر شود.
ب. اعتراف؛ مرحله دوم این است که نزد کشیش به گناهان خود اعتراف کرده و بدون چشم‌داشت تمام گناهانی که انجام داده را به کشیش بگوید.
ج. بخشیده شدن؛ کشیش نیز با قرار دادن فدیه و کفاره، گناهان او را می‌بخشد و این‌گونه شخص گناه‌کار بخشیده می‌شود.
اما زمانی که این سه مرحله را با ادبیات اسلامی می‌سنجیم، نتیجه‌ای متفاوت می‌گیریم. مرحله اول مورد تأیید اسلام است. حضور نزد بزرگان، بویژه انبیا و اولیای الهی جهت استغفار و توبه، در قرآن به صراحت آمده است: «وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَّلَمُواْ أَنفُسَهُمْ جَاءُوکَ»؛^[22] و اگر آنان هنگامى که به خویش ستم روا داشتند نزد تو می‌آمدند.
اما مرحله دوم و سوم مورد تأیید اسلام نبوده و نه تنها موجب ثواب و بخشیده شدن گناهان نمی‌شود، بلکه خود، گناهی دیگر است. در اسلام، اعتراف به مصادیق گناه نزد هر شخصی که باشد حرام است و انسان نباید گناهان خود را نزد غیر خداوند ذکر کند.[23] این تفاوت اسلام و مسیحیت است؛ بخشیدن تنها نزد خداوند است و یک مسلمان باید اعتبار و آبروی خود را نزد دیگران نگهدارد. اما در مسیحیت توصیه شده که گناهان خویش ‌را به دیگران بگویند و حتی از آنها امید بخشیدن داشته باشند.
در اسلام تنها پروردگار است که می‌تواند از گناه دیگران بگذرد. اولیای الهی نیز بدون آن‌که نیازی به شنیدن مصادیق گناهان داشته باشند، تنها نقش واسطه‌ای دارند؛ به بیان دیگر، افراد آبرودار از خداوند می‌خواهند که از گناه‌کار بگذرد و این واسطه قراردادن نیز به دستور خداست:
 «...و از خداوند آمرزش می‌‏خواستند و پیامبر براى آنان آمرزش می‌‏خواست، خداوند را توبه‌‏پذیر بخشاینده می‌‏یافتند».^[24] مسلمانان حتی نزد پیامبر، از خداوند طلب بخشش می‌کنند. پیامبر از گناه آنان نمی‌گذرد؛ بلکه تنها از خداوند طلب بخشش برای این افراد می‌کند و در انتهای آیه خداوند خود را توبه‌پذیر معرفی می‌کند.
بنابر این، مبانی کلامی و فقهی اسلام، اعتراف نزد کشیش را برنمی‌تابد و نمی‌توان این عمل را تأیید کرد و آیه فوق تأییدی بر این سنت مسیحی نیست، بلکه با دقت مشخص می‌شود که در صدد نفی سنت مذکور است.

---