شیوه تحصیل در حوزه های علمیه ایران بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و تشکیل نظام جمهوری اسلامی و افزایش چشمگیر شمار داوطلبان تحصیل در حوزه ها و مدارس دینی به این نحو است که دانش‏آموزان پس از تکمیل دوره اول یا دوم متوسطه (دیپلم) به حوزه ملحق می‌‏گردند.

با ورود به حوزه علمیه در دوران تحصیل خود، مراحل دروس مقدماتى، سطح، خارج، دروس تخصصى و دروس جنبى) را پشت‏سر می‌‏گذارد. ابتدا، این مراحل را به طور اجمال بیان می کنیم:

1) دروس مقدماتى:

شامل صرف و نحو زبان عربى، معانى و بیان و منطق است که هدف اصلى از این درس‏ها، تسلط طلاب به «زبان قرآن‏» می‌‏باشد و این مرحله در حکم کلید فهم معارف اسلام است، چرا که احادیث و سنت پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع) به همین زبان است.¹ این دوره بین سه تا چهار سال به طول مى‏انجامد.

2) دروس سطح:

شامل علم اصول و فقه است. در اصول معمولاً کتاب‏هاى معالم، اصول الفقه، رسائل و کفایه و در فقه کتاب‏هاى لمعه و مکاسب مورد توجه قرار گرفته است.

البته در بعضى از حوزه‌‏ها کتاب‏هاى دیگرى نیز براى تدریس استفاده می‌‏شود. هدف عمده در این مرحله، آشنایى طلبه با فقه و اصول و متون مربوط به آنهاست که با مطالعه متون فقهى و اصولى علماى پیشین، اولاً: از نظرها و ابتکارهاى آنان و شیوه استدلال فقهى و اصولى و مبانى ایشان اطلاع می‌‏یابد، ثانیاً: خود را براى استنباط از احادیث و آیات در درس خارج آماده می‌‏کند. این دوره معمولاً 5 تا 7 سال طول مى‏کشد.

3) درس خارج فقه و اصول:

در این مرحله، استاد و شاگرد براى منظم شدن سیر بحث، یک متن فقهى مثل شرایع، تحریر الوسیله، عروة الوثقى یا یک متن اصولى مثل کفایة الاصول را انتخاب می‌‏کنند و بر اساس آن، بحث را ادامه و نظرات و اقوال صاحب نظران در آن علم را به دقت مورد نقد و بررسی قرار می دهند و استاد با بررسى دلایل و شواهد هر مطلب، نظر نهایى خود را ارائه می‌‏کند و شاگردان در پذیرش یا رد نظر استاد، مختار هستند.

هدف اصلى در این مرحله، تمرین و پرورش قوه استنباط و اجتهاد طلاب است، تا آنان در علم فقه، صاحب نظر شوند و بتوانند هر مسئله جدید فقهى را با توجه به منابع چهارگانه احکام: کتاب، سنت، عقل و اجماع حل کنند و به اصطلاح، رد فروع بر اصول و اجتهاد نمایند. در این دوره دروس فقه و اصول در حد عالى تدریس می‌‏گردد و از آنجا که در این دوره استاد هنگام تدریس به متن یک کتاب خاص بسنده نمی کند و نظریات خود را با استفاده از مجموعه ادله ای که گاه در کتب و منابع مختلف و متعدد پراکنده اند اثبات می کند به درس خارج شهرت یافته است. شاگرد در این مرحله برای تکمیل دروس سطح و عالى و بسته به طرز تفکر خود، قسمت‏هاى خارج فلسفه و عرفان و دیگر دروس را بحث و تحقیق و بعضى اوقات تألیف و تدریس می‌‏نماید. و شاگردان ممتاز تقریرات استاد را با مراجعه به منابع و تحقیق کافى به رشته تحریر در آورده و تایید استاد را از نوشته‏هاى خود به دست مى‏آورند. دوره خارج معمولاً بین هشت تا ده سال بر مبناى استعداد شاگرد و تبحر استاد طولانى خواهد بود و جلسات تدریس بین یک تا دو ساعت ادامه دارد. و بعضى از شاگردان در حلقات درس اساتید مختلف حاضر مى‏گردند. و هم در این مرحله است که طلاب با استعداد و فاضل حوزه‌‏ها به درجه اجتهاد که آخرین مراحل تکامل علوم حوزوى است دست‏ می یابند.

طلاب دینى معمولاً بیش از یک دوره به درس خارج حاضر می‌‏گردند و بر حسب کوشش و هوشمندى خود بعضاً به مقام شامخ اجتهاد نائل می‌‏گردند.

4) دروس تخصصى:

هدف از این دروس - که تحت عنوان رشته‌‏هاى تفسیر، کلام، تبلیغ، تاریخ و ... شروع شده است - پرورش متخصص، در رشته‌‏هاى خاص مورد نیاز حوزه و جامعه است. این کار پر ارزش باعث می‌‏شود که شخص علاوه بر اجتهاد در فقه و اصول، در یکى از رشته‌‏هاى علوم اسلامى متبحر شود، تا بتواند منشأ خدمات مفیدى در حوزه و جامعه شود.

5) دروس جنبى یا عمومى:

در حوزه علمیه قم و در بعضى شهرستانها، همزمان با دوره مقدمات و سطح، درسهایى تحت عنوان عقاید، تفسیر، اقتصاد، ملل و نحل، علوم قرآن، اخلاق و زبا ن های خارجی مبانی کامپیوتر و... تعلیم داده می‌‏شود که در رشد فکرى طلاب، استفاده از منبع و گسترش اطلاعات علمى آنها موثر است. این درس‏ها هر چند لازم است، ولى مرحله مستقلى در درس‏هاى حوزه محسوب نمی‌‏شود و معمولاً در کنار یکی از دیگر مراحل درسی تدریس می شود.[1]