برای بررسی این موضوع که بیشتر مفسران سوره‌ی اسراء را مکی می‌دانند، با بخشش فدک در مدینه چگونه قابل جمع است، ضروری است چند نکته را تذکر دهیم:

1. دلیلی قطعی وجود ندارد که تمام آیات یک سوره‌ی مکی بدون استثناء در مکه نازل شده باشند، بلکه معیار در مکی و مدنی بودن یک سوره، بیشتر آیات آن سوره است، نه تمام آیات؛ همان‌گونه که سوره‌ی اسراء در مکه نازل شده؛ اما برخی از آیات آن مانند آیات 60، 73، 74، 76، 80 و 107 در مدینه نازل شده است.[1]

در همین راستا، برخی از مفسران، آیه مورد پرسش را مدنی به شمار می‌آورند.[2]

2. دلیلی هم وجود ندارد که یک آیه تنها برای یک‌بار نازل شده باشد، و همان‌گونه که یک عبارت مشابه به دلایلی چندین بار در قرآن تکرار شده است،[3] یک آیه هم می‌تواند به دلایلی، چند بار نازل شده باشد. چنان‌که مفسران گفته‌‌اند سوره حمد چند مرتبه بر رسول خدا(ص) نازل شده بود؛[4] و از همین‌رو فرازی کاملا مشابه با آیه 26 سوره اسراء را می‌توانیم در آیه 38 سوره روم نیز مشاهده کنیم.
3. علاوه بر آن‌که دستور موجود در آیه‌ی (وَ آتِ ذَا الْقُرْبی‏ حَقَّهُ وَ الْمِسْکینَ وَ ابْنَ السَّبیلِ وَ لا تُبَذِّرْ تَبْذیراً)،[5] حتی اگر در مکه نازل شده باشد؛ اما به فعلیت رساندن آن برای حضرت‌‌شان تنها در مدینه امکان‌پذیر بود؛ یعنی همان زمان که به اجرا درآوردن دستور موجود در آیه امکان‌پذیر شد، گویا همین تازه این دستور داده شده است.

با توجه به نکات فوق، تنها به این دلیل که سوره‌ی اسراء (همچنین سوره‌ی روم) در کلیت آن مکی است، نمی‌توان از گزارش‌های متواتر در منابع فریقین چشم‌پوشی کرد:

امام صادق‌(ع) فرمود: وقتی آیه‌ی «وَ آتِ ذَا الْقُرْبی‏ حَقَّهُ‏» نازل شد، پیامبر خدا(ص) فدک را به حضرت فاطمه(س) هدیه کرد. ابان بن تغلب (با تعجب) گفت: واقعا پیامبر(ص) فدک را به فاطمه هدیه کرده بود؟! امام صادق(ع) با حالتی خشم‌آلود به او فرمود: (حقیقت آن است که در واقع) خود پروردگار، فدک را به فاطمه(س) هدیه داد».[6]

ابوسعید خدری گفت: وقتی این آیه «وَ آتِ ذَا الْقُرْبی‏ حَقَّهُ» نازل شد، پیامبر(ص) حضرت فاطمه(س) را فرا خواند و فدک را به او بخشید.[7]

[1]. بلخی، مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، تحقیق، شحاته، عبدالله محمود، ج 2، ص 512، بیروت، دار إحیاء التراث، چاپ اول، 1423ق.

[2]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی‏، محمد جواد، ج 6، ص 607، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش.

[3]. مانند آیه‌ی «فَبِأَی آلاءِ رَبِّکما تُکذِّبانِ» که در سوره الرحمن چندین مرتبه تکرار شده است.

[4]. قشیری، عبدالکریم بن هوازن‏، لطائف الاشارات‏، ج 2، ص 279 – 280، مصر، الهیئة المصریة العامه للکتاب‏، چاپ سوم، بی‌تا؛ ‏ابن جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن بن علی، زاد المسیر فی علم التفسیر، تحقیق، المهدی‏، عبدالرزاق، ج 2، ص 542، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ اول، 1422ق.

[5]. اسرا، 26.

[6]. کوفی، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، محقق، کاظم، محمد، ص 239، تهران، وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1410ق.

[7]. محمد الأمین بن عبد الله الأرمی، تفسیر حدائق الروح والریحان فی روابی علوم القرآن، محقق، هاشم محمد علی بن حسین مهدی، ج 16، ص 55، بیروت، دار طوق النجاة، چاپ اول، 1421ق؛ تفسیر فرات الکوفی، ص 240.