عرفان نظری که در برابر عرفان عملی قرار می‌گیرد عبارت است از: مجموعه‌ای از دریافت‌های باطنی از طریق کشف و شهود پیرامون جهان هستی که توسط افراد واجد شرایط ادراک شده و با شیوه‌ای نظام‌مند و به طور نظری تدوین شده است.

به بیان دیگر، علم عرفان نظری، ترجمه و تعبیر حقایق و معارف توحیدی، یعنی وحدت شخصی وجود و لوازم آن است، که عارف از راه شهود، در نهایی‌ترین مرحلهٔ آن، به ‌دست آورده باشد؛ شهودی که معمولاً در پی ریاضت و عشق حاصل می‌شود.

اساس و محور مباحث عرفان نظری دو مطلب است: یک؛ تبیین حقیقت توحید. دو؛ بیان موحد حقیقی.