معانی و مصادیق مختلفی برای واژه‌ی «کتاب» که در آیات مختلف قرآن کریم آمده، وجود دارد ؛ مانند:

1. هرکدام از کتاب‌های آسمانی

 «... وَأَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتابَ أفَلا تَعْقِلُون»؛[1] و شما کتاب (آسمانى) را می‌‏خوانید، پس آیا نمی‌اندیشید؟!

برخی از مفسران می‌گویند: «کتاب» در قرآن واژه‌ی عامى است که شامل تمام کتاب‌‌های آسمانی می‌شود. و بر همین اساس، ذکر تورات و انجیل بعد از کتاب (در آیاتی مانند آیه 48 سوره آل عمران)، تفصیلی بعد از اجمال است.[2]

2. قرآن کریم

«ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فیهِ هُدىً لِلْمُتَّقینَ»؛[3] این همان کتابى است که بدون تردید راهنمای پرهیزکاران است.

مشخص است که مراد از کتاب در این آیه، همان قرآن کریم است.

3. دست‌نوشته‌ها

 «فَوَیْلٌ لِلَّذینَ یَکْتُبُونَ الْکِتابَ بِأَیْدیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ...»؛[4] پس واى بر آنها که نوشته‌‏اى با دست (و انشای) خود می‌‏نویسند، سپس می‌‏گویند: این نوشته، از طرف خدا است.

4. لوح محفوظ

«... کانَ ذلِکَ فِی الْکِتابِ مَسْطُوراً»؛[5] این حکم در کتاب نگاشته شده است که مراد از کتاب در این آیه، همان لوح محفوظ می‌باشد.

5. نامه

«قالَتْ یا أَیُّهَا الْمَلَأُ إِنِّی أُلْقِیَ إِلَیَّ کِتابٌ کَریمٌ»؛[6]  گفت: اى بزرگان! نامه‌‏اى مهم (از طرف سلیمان ع) برای من آمده است.

6. نامه اعمال

«وَأَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّها وَوُضِعَ الْکِتابُ وَ... »؛[7] و زمین (در آن‌روز) به نور پروردگارش روشن می‌شود، و کتاب را پیش می‌نهند. که مراد از کتاب در این آیه، بر اساس برخی تفاسیر، همان نامه اعمال انسان است.

7 . حکم و قضای الهی

 «لَوْلا کِتابٌ مِنَ اللَّهِ سَبَقَ لَمَسَّکُمْ فیما أَخَذْتُمْ عَذابٌ عَظیمٌ»؛[8] اگر نبود آن حکم و قضایى که خداوند از پیش مشخص کرده بود، هر آینه در آنچه گرفتید عذاب بزرگى به شما می‌‏رسید.

8 . نوشتن و آموختن خط

«إِذْ قالَ اللَّهُ یا عیسَى ابْنَ مَرْیَمَ اذْکُرْ نِعْمَتی‏ عَلَیْکَ وَعَلى‏ والِدَتِکَ إِذْ أَیَّدْتُکَ بِرُوحِ الْقُدُسِ تُکَلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَهْدِ وَکَهْلاً وَإِذْ عَلَّمْتُکَ الْکِتابَ وَالْحِکْمَةَ وَالتَّوْراةَ وَالْإِنْجیلَ...»؛^[9] هنگامى که خداوند به عیسى بن مریم گفت: به یاد آور نعمتی را که به تو و مادرت بخشیدم. زمانى که تو را با روح القدس تقویت کردم که در گاهواره و به هنگام بزرگى، با مردم سخن می‌‏گفتى و هنگامى که کتاب و حکمت و تورات و انجیل را به تو آموختم.

برخی از مفسران می‌گویند منظور از کتاب در این‌جا، توانایی کتابت و نگارش است.[10]

9. قوانین و احکام شرعی

 گروهی معتقدند کتاب در برخی آیات قرآن کریم به معنای دستورات شرعى و قوانینی است که در تورات آمده است.[11]

10 . نبوت

«وَ إِذْ عَلَّمْتُکَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ...».[12] برخی مفسران نیز برآنند که منظور از "کتاب" در این آیه همان نبوت و پیامبری است.[13]

[1]. بقره، 44.

[2]. طوسى، محمد بن حسن‏، التبیان فی تفسیر القرآن، ج ‏4، ص 55، بیروت، دار احیاء التراث العربى.‏

[3]. بقره، 2.

[4]. بقره، 79.

[5]. اسراء، 58.

[6]. نمل، 29.

[7]زمر، 69.

[8]. انفال، 68.

[9]. مائده، 110.

[10]. شریف لاهیجى، محمد بن على،‏ تفسیر شریف لاهیجی، ج ‏1، ص 723، تهران، دفتر نشر داد، 1373ش‏؛ التبیان فی تفسیر القرآن، ج ‏4، ص 55.

[11]. مدرسی، سید محمد تقی، من هدى القرآن، ج ‏2، ص 495، تهران، دار محبى الحسین، چاپ اول، 1419ق‏؛ مترجمان، تفسیر هدایت، ، ج ‏2، ص 422، مشهد، بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، چاپ اول، 1377 ش.‏

[12]. مائده، 110.

[13].‏ گنابادی، سلطان محمد، تفسیر بیان السعادة فی مقامات العبادة، ج 1، ص 113، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، 1408ق.