برای روشن شدن معنای آیه و این که منظور از سجده "نجم" و "شجر" چیست! ناگزیر نخست معنای این دو واژه را بررسی می کنیم، آن گاه به سراغ تفسیر آیه می رویم تا دریابیم که منظور از سجده نجم و شجر در قرآن کریم چیست!

نجم: "نجم" چنان که راغب در مفردات می گوید: "أصل النَّجْم، الكوكب الطالع، و جمعه نُجُومٌ، و نَجَمَ، طَلَعَ، ... و منه شُبِّهَ به طلوعُ النّبات،...".[1]

"نجم" در اصل به معناى ستاره است، و گاه به معناى گياه بدون ساقه می آید. اساساً اين واژه در اصل به معناى طلوع است، و اگر به اين گياهان(گیاه بدون ساقه) "نجم" مى‏گويند؛ بدان جهت است كه از زمين سر بر مى‏ آورند، و اگر به ستاره "نجم" گفته مى‏شود، نيز به دلیل طلوع آن است. در اين جا(سوره الرحمن) به قرينه "شجر" (درخت) منظور معناى دوم يعنى گياهان بدون ساقه است. به اين ترتيب "نجم" به انواع گياهان كوچك و خزنده؛ مانند بوته كدو، خيار، خربزه و.... می گویند.

شجر: "الشَّجَرُ من النّبات، ما له ساق"،[2] و الشجر: "ما قام على ساق...".[3] شجر به انواع گياهان ساقه ‏دار؛ مانند غلات، درختان و ... گفته مى‏شود.

بنابر این، اگرچه معنای اصلی نجم همان ستاره است، اما بسیاری از مفسران قرآن با توجه به کنار هم قرار گرفتن "نجم" و "شجر" نجم را به گیاه بدون ساقه (بوته ای) معنا کرده اند.

با این مقدمه و با توجه به روشن شدن معنای این دو واژه (نجم و شجر) به بررسی دیدگاه مفسران در تفسیر این آیه می پردازیم تا روشن شود که منظور از سجده نجوم و درختان چیست.

بیشتر مفسران قرآن، پس از معنای نجم به گیاهان بی ساقه، سجده گیاهان و درختان را اطاعت بی چون و چرا از خداوند متعال می دانند. و این اطاعت، همان پیروی از قوانین تکوین و عدم تخلف و سرپیچی از مداری است که خداوند در عالم تکوین برایشان ترسیم کرده است.

علامه طباطبائی ضمن نقل نظر مشهور مفسران از معنای نجم مى ‏گويد: ... اين معناى خوبى است، آنچه که این نظر را تأیید می کند اين است كه كلمه نجم با شجر جمع شده است، هر چند كه آمدن نام "شمس" و "قمر" در آيه جلوتر، ممکن است باعث این تصور در ذهن شود كه شاید مراد از نجم، ستاره باشد. وی آن گاه می گوید این که آیه شریفه می فرماید: گياه و درخت براى خدا سجده مى‏كنند، منظور از اين سجده، خضوع و اطاعت اين دو موجود در مقابل امر خدا است كه به امر او از زمين سر بر مى‏آورند، و به فرمان او رشد و نمو مى ‏كنند... ".[4]

برخی از مفسران نیز نجم را حمل بر همان معنای اصلی خود کرده و می گویند؛ نجم آن است كه در آسمان است(ستاره) و شجر همان درخت است كه در زمين است، و شايد هدف از ياد كردن اين دو با هم، بيان دورترين چيزها و نزديک ترين آنها به ما، در طبيعت بوده باشد، و اينها هر چند در نظر جامد و بى ‏روح به نظر مى‏رسند، اما اندازه‏اى از فهم و احساس دارند كه آنان را به عبادت پروردگارشان دعوت مى‏كند: "وَ إِنْ مِنْ شَيْ‏ءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لكِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ"؛[5] و هيچ چيز نيست جز آن كه تسبيح گويد به سپاسگزارى از پروردگارش، ولى شما ستايش و تسبيح آنها را درنمى‏يابيد.

از آن جا كه سجود دلالت بر منتهاى خضوع و عبوديت دارد، سجود ستاره و درخت در خاضع بودن آنها نسبت به سنت هاى الاهى مربوط به خود آنها تجلّى پيدا مى‏كند، چه هيچ ستاره ای را نمى ‏بينيم كه از مدار خود انحراف پيدا كند و هيچ درختى را كه ميوه ‏اى جز ميوه خود به بار آورد.‏[6]

نتیجه: این که نجم چه به معنای ستاره باشد یا گیاه و نبات، سجده آنها مانند سجده انسان (نهادن سر بر خاک) نیست، بلکه به معنای تسلیم و خضوع در برابر خدای متعال است که تمام موجودات در مقابل او تسلیم اند و تسبیح او می گویند، منتها هرکدام متناسب با زبان خود؛ چرا که هر نوعى از موجودات را سجده مخصوص به خودشان است و ما با اين چشم سر نمی توانيم سجده آنها را درک کنیم،[7] چنانچه هر نوعى از موجودات را تسبيح مخصوص به خود است كه ما چگونگى آن را نمی توانیم درک نمایيم به دلیل: "وَ لكِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ"؛ اما شما ستايش و تسبيح آنها را درنمى‏يابيد.

برای آگاهی بیشتر در باره این موضوع به تفاسیر قرآن کریم، سوره الرحمن، آیه 6 مراجعه کنید.