حمد

حمد در لغت به معنای ستایش کردن و نقیض ذم (مذمت کردن) است [1] .

ستایش کردن نوعی عمل است و نه نوعی سخن. آدمی چیزی یا کسی و یا عملی و واقعه ای را ستایش می کند که از آن خوشنود و راضی شده باشد. پس ستایش حاصل خشنودی و رضایت و یک عمل وجودی است. وقتی که از کسی راضی می شویم او رادوست می داریم و همین دوستی است که ما را به مجموعه واحدی از اعمال و گفتار و حالات و صفات نسبت به آن فرد می رساند که سراسر تصدیق و احترام و تسلیم است و این حمد کامل است.

هرچه معرفت انسان بالاتر رود بیشتر پی می برد که هرگونه ستایشی جز برای خدا محکوم به ابطال است چون همه خوبی ها از خداوند وجود یافته اند؛ بنابراین بزرگترین حمد ها از آن خداوند است و خداوند مرجع اصلی هرگونه ستایشی است و این معنای الحمد لله است. یعنی ستایش از آن خداوند است.

تسبیح

تسبیح به معنای منزه و مبرا و پاک و مقدس دانستن خداوند است از هرنقص و نیاز و شریک و هر امری که سزاوار خداوند نیست و بالاترین حد تسبیح نفی صفات از خداوند است چرا که پرستش خدا از طریق صفات شرک است. پس تسبیح خدا به معنای حرکت از شرک به سوی توحید و از صفات به سوی ذات است [2] .

سبحان در اصل، مصدر است مانند غفران و گاه به عنوان یکی از اسماء الاهی نیز استعمال شده همچنانکه سبوح و قدوس هم از اسماء الاهی است.

و در جمله سبحان الله، کلمه سبحان، مفعول مطلقى است که قائم مقام و جانشین فعل شده ، بنابر این، معنای " سبحان اللَّه" در واقع " سبحت اللَّه تسبیحا" است یعنى خداى را تنزیه مى‏کنم تنزیه کردنی مخصوص، و آن تنزیه و مبرا ساختن او ست از هر چیزی که لایق ساحت قدسش نباشد [3] .

پس بطور ساده معنای سبحان الله این است که : تنزیه می کنم خدای را از هرچیزی که لایق به ساحت قدس او نیست.

به این ترتیب حمد به معنای ستایش کردن خداست و تسبیح به معنای مقدس و منزه دانستن خدا. این دو مفهوم در اکثر آیات قرآن و اذکار نماز و ادعیه و ... همراه هم ذکر شده و کامل کننده هم محسوب می شوند.

این اذکار علاوه بر این که در فرائض یومیه بارها تکرار می شوند بطور مستحبی نیز سفارش شده و از اصلی ترین اذکار در اسلام محسوب می شوند علی (ع) در روایتی در مورد جایگاه ویژه حمد و تسبیح می فرمایند: التسبیح نصف المیزان و الحمد لله یملأ المیزان؛ «تسبیح» نصف میزان است و «حمد» میزان را پر می کند [4] .

در پایان باید توجه داشت که توجه به معنای این اذکار و یاد قلبی خدا و محقق کردن معنای آن در دل و ذهن و عمل، مهم ترین هدف از ذکر بوده و بهترین ذکر همان ذکر عملی است. می دانیم که «ذکر» حقیقتی فراتر از «ورد» بوده و آثار بزرگی که بر این اذکار مترتب است مربوط به حقیقت آنها بوده و مقصود از آنها صرفاً تکرار واژه نیست.

برای مطالعه بیشتر در این مورد به نمایه تسبیح در نماز و همراهی آن با حمد، 9803 (سایت: 9773) مراجعه کنید.