آدابى که در این‌باره مطرح است، دو بخش دارد؛ بخشى مربوط به قبل از مرگ است که با عنوان «احکام محتضر» از آن یاد مى‌شود و بخشى مربوط به پس از مرگ، که از آن با عنوان «احکام اموات» نام برده مى‌شود. و هر کدام براى خود واجبات و مستحباتى دارد. پس هر کدام به طور مستقل بیان مى‌شود.

احکام محتضر‌[1]

الف. واجبات: مسلمانى را که محتضر است (یعنى در حال جان دادن است)، باید[2] به پشت بخوابانند به طورى که کف پاهایش به طرف قبله باشد. چه مرد باشد یا زن، بزرگ باشد یا کوچک. و اگر خواباندن او کاملاً به این طور ممکن نیست بنا بر احتیاط واجب تا اندازه‌اى که ممکن است باید به این دستور عمل کنند و اگر ممکن نشد رو به قبله بنشانند و اگر آن هم ممکن نیست به پهلوى راست، یا به پهلوى چپ رو به قبله بخوابانند.

البته اهل سنت این امر را مستحب دانسته و می‌گویند محتضر باید بر پهلوی راست خوابانده شود.[3]

ب. مستحبات: 

1. شهادتین و اقرار به دوازده امام(ع) و سایر عقاید حقّه را، به کسى که در حال جان دادن است طورى تلقین کنند که بفهمد و نیز مستحبّ است چیزهایى را که گفته شد تا وقت مرگ تکرار کنند.
2. این دعاها را طورى به محتضر تلقین کنند که بفهمد: «اللّهُمَّ اغْفِرْ لِی الْکثیرَ مِنْ مَعاصِیک وَ اقْبَلْ مِنِّی الْیسِیرَ مِنْ طٰاعَتِک یٰا مَنْ یقْبَلُ الْیسیرَ وَ یعْفُو عَنِ الْکثِیر اقْبَلْ مِنِّی الْیسیرَ و اعْفُ عَنِّی الْکثیرَ انَّک انْتَ الْعَفُوُّ الْغَفُورُ اللّٰهُمَّ ارْحَمْنى فَإنَّک رَحیمٌ».
3. کسى را که سخت جان مى‌دهد، (اگر ناراحت نمى‌شود) به جایى که نماز مى‌خوانده ببرند.
4. براى راحت شدن محتضر بر بالین او سوره مبارکه «یس، الصّافات و احزاب» و «آیة الکرسى» و آیه 54 سوره «اعراف» و سه آیه آخر سوره «بقره» بلکه هر چه از قرآن ممکن است بخوانند.

ج. مکروهات:

1. تنها گذاشتن محتضر
2. گذاشتن چیز سنگین[4] روى شکم او
3. حضور جُنُب و حائض نزد او
4. حرف زدن زیاد و گریه کردن در کنار وى.
5. تنها گذاشتن زن‌ها نزد او.

احکام اموات[5]

الف. مستحبات قبل از دفن:

1. بعد از مرگ مستحب است دهان میت را، هم بگذارند که باز نماند و چشم‌ها و چانه میت را ببندند و دست و پاى او را دراز کنند و پارچه‌اى روى او بیندازند.
2. اگر شب مرده است، در جایى که مرده، چراغ روشن کنند.
3. براى تشییع جنازه او مؤمنان را خبر کنند و در دفن او عجله نمایند. ولى اگر یقین به مردن او ندارند، باید صبر کنند تا معلوم شود. برای آگاهی بیشتر می‌توانید به «روح و دیر دفن کردن جنازه»، سؤال 13548 مراجعه نمایید.

ب. واجبات:

1. غسل، حنوط،[6] کفن، نماز و دفن مسلمان،[7] بر هر مکلّفى واجب است و اگر بعضى انجام دهند، از دیگران ساقط مى‌شود و چنانچه هیچ کس انجام ندهد همه معصیت کرده‌اند. و براى این امور باید از ولىّ میت اجازه بگیرند.
2. واجب است میّت[8] را سه غسل دهند؛ اول: به آبى که با سدر مخلوط باشد، دوم: به آبى که با کافور مخلوط باشد، سوم: با آب خالص. و اگر بر خلاف این ترتیب، انجام شود باید دوباره غسلها انجام پذیرد بنحوى که ترتیب حاصل شود.[9] حتی اگر میت را دفن کردند، چنانچه نبش قبر، موجب هتک میّت نباشد نبش قبر براى رعایت ترتیب غسلهای سه گانه، واجب است.[10] ضمن اینکه اهل سنت در این باره فقط یک غسل با آب خالص را کافی دانسته و دو غسل دیگر را مستحب می‌دانند.[11]

کیفیت هر غسل هم مثل غسل جنابت است و احتیاط واجب آن است که تا غسل ترتیبى ممکن است، میت را غسل ارتماسى ندهند و احتیاط مستحب آن است که در غسل ترتیبى هر یک از سه قسمت بدن را در آب فرو نبرند بلکه آب را روى آن بریزند. و کسى که میت را غسل مى‌دهد، باید مسلمان دوازده امامى و عاقل و بالغ باشد و مسائل غسل را هم بداند.[12] برای آگاهى بیشتر درباره احکام دیگر این بخش به «غسل میت»، سؤال 22432 مراجعه نمایید.

3. میت مسلمان را باید با سه پارچه که آنها را لنگ و پیراهن و سر تا سرى مى‌گویند کفن نمایند. لنگ باید از ناف تا زانو، اطراف بدن را بپوشاند و بهتر آن است که از سینه تا روى پا برسد. و بنا بر احتیاط واجب پیراهن باید از سر شانه تا نصف ساق پا، تمام بدن را بپوشاند و درازى سر تا سرى باید به قدرى باشد که بستن دو سر آن ممکن باشد و پهناى آن باید به اندازه‌اى باشد که یک طرف آن روى طرف دیگر بیاید. و کفن کردن میت با چیز غصبى یا نجس و با پارچه ابریشمى خالص یا پارچه‌اى که از پشم یا موى حیوان حرام گوشت تهیه شده، در حال اختیار جایز نیست.[13]

لازم به ذکر است، اهل سنت در کفن کردن میت، یک پارچه سر تاسری را واجب و دو پارچه دیگر را مستحب می‌دانند.[14]

4. درباره چگونگى اقامه نماز میت به نمایه «نماز میت»، سؤال 21034 و درباره چگونگى حنوط میت به نمایه «انجام حنوط بعد از دفن میت»، سؤال 19470 مراجعه نمایید.
5. واجب است میت را طورى در زمین دفن کنند، که بوى او بیرون نیاید و درّندگان هم نتوانند بدنش را بیرون آورند. و باید میت را در قبر به پهلوى راست طورى بخوابانند که جلوى بدن او رو به قبله باشد.
6. دفن مسلمان، در قبرستان کفّار و جاى غصبى و در جایى که بى‌احترامى به او باشد، مانند جایى که خاکروبه و کثافت مى‌ریزند، جایز نیست.[15]

ج. مستحبات در هنگام دفن:[16]

1. خوب است به امید آن که مطلوب پروردگار باشد قبر را به اندازه قد انسان متوسط گود کنند.
2. میت را در نزدیک‌ترین قبرستان دفن نمایند، مگر آن‌که قبرستان دورتر، از جهتى بهتر باشد، مثل آن‌که مردمان خوب در آنجا دفن شده باشند، یا مردم براى فاتحه اهل قبور بیشتر به آنجا بروند.[17]
3. جنازه را در چند متری قبر، زمین بگذارند و تا سه مرتبه کم کم نزدیک ببرند و در هر مرتبه زمین بگذارند و بردارند و در‌نوبت چهارم وارد قبر کنند و اگر میت مرد است، در دفعه سوم طورى زمین بگذارند که سر او طرف پایین قبر باشد و در دفعه چهارم از طرف سر وارد قبر نمایند و اگر زن است در دفعه سوم طرف قبله قبر بگذارند و به پهنا وارد قبر کنند.
4. در موقع وارد کردن جنازه در قبر، جنازه را به آرامى از تابوت برداشته و وارد نمایند و پارچه‌اى روى قبر بگیرند.
5. گذاردن جریدَتین‌ در قبر، مستحب است؛ و آن عبارت است از اینکه: دو چوب تازه حدودا به اندازه نیم متر -به ترتیب اولویت: از درخت خرما، یا سدر، یا بید، یا انار و یا هر درخت دیگری- را تهیه نموده و زیر بغل‌های میت بگذارند.[18]
6. دعاهایى که دستور داده شده، پیش از دفن و موقع دفن بخوانند.
7. بعد از آن که میت را در لحد گذاشتند، گره‌هاى کفن را باز کنند و صورت میت را روى خاک بگذارند و بالشى از خاک زیر سر او بسازند و پشت میت، خشت خام یا کلوخى بگذارند که میت به پشت برنگردد.
8. پیش از آن که لحد را بپوشانند، دست راست را به شانه راست میت بزنند و دست چپ را به قوّت بر شانه چپ میت بگذارند و دهان را نزدیک گوش او ببرند و به شدّت حرکتش دهند و سه مرتبه او را به شهادتین تلقین دهند.[19]
9. کسى که میت را در قبر مى‌گذارد، با طهارت و سر برهنه و پا برهنه باشد و از طرف پاى میت از قبر بیرون بیاید.
10. غیر از خویشان میت کسانى که حاضرند، با پشت دست خاک بر قبر بریزند و بگویند «إِنّٰا لِلّٰهِ وَ إِنّٰا إِلَیهِ رٰاجِعُونَ».
11. اگر میت زن است، کسى که با او محرم مى‌باشد او را در قبر بگذارد و اگر محرمى نباشد، خویشانش او را در قبر بگذارند.[20]
12. قبر را مربع یا مربع مستطیل بسازند و به اندازه چهار انگشت از زمین بلند کنند و نشانه‌اى روى آن بگذارند که اشتباه نشود و روى قبر آب بپاشند.
13. بعد از پاشیدن آب، کسانى که حاضرند، دست‌ها را بر قبر بگذارند و انگشت‌ها را باز کرده در خاک فرو برند و هفت مرتبه سوره مبارکه «انّا أَنْزَلْناهُ» بخوانند و براى میت طلب آمرزش کنند و این دعا را بخوانند: «اللّٰهُمَّ جَافِ الْأَرْضَ عَنْ جَنْبَیهِ وَ اصْعِدْ الَیک رُوحَهُ وَ لَقِّهِ مِنْک رِضْواناً وَ اسْکنْ قَبْرَهُ مِنْ رَحْمَتِک ما تُغْنیهِ بِهِ عَنْ رَحْمَةِ مَنْ سِوَاک».[21]
14. پس از رفتن کسانى که تشییع جنازه کرده‌اند مستحب است ولىّ میت یا کسى که از طرف ولىّ اجازه دارد، دعاهایى را که دستور داده شده، به میت تلقین کند.
15. بعد از دفن مستحب است صاحبان عزا را، سر سلامتى دهند ولى اگر مدتى گذشته است که به واسطه سر سلامتى دادن، مصیبت یادشان مى‌آید، ترک آن بهتر است و نیز مستحب است تا سه روز براى اهل خانه میت غذا بفرستند و غذا خوردن نزد آنان و در منزلشان مکروه است.
16. مستحب است انسان در مرگ خویشان، مخصوصاً در مرگ فرزند صبر کند و هر وقت میت را یاد مى‌کند «إِنّٰا لِلّٰهِ وَ إِنّٰا إِلَیهِ رٰاجِعُونَ» بگوید و براى میت قرآن بخواند و سر قبر پدر و مادر از خداوند حاجت بخواهد و قبر را محکم بسازد که زود خراب نشود.
17. از دیگر مستحبات درباره اموات، اقامه «نماز لیلة الدفن» در اولین شب به خاک سپاری میت است که برای آگاهی بیشتر در این زمینه نمایه «کیفیت نماز وحشت»، سؤال 3361 را مطالعه کنید.

[1]. ر.ک: امام خمینی، توضیح المسائل (محشّی)، گردآورنده: بنی‌هاشمی خمینی، سید محمدحسین، ج ‌1، ص 310‌ - 313، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ هشتم، 1424ق.

[2]. آیات عظام اراکى، بهجت، صافى، خوئى، تبریزى، سیستانى، مکارم: (بنا بر احتیاط واجب باید ..)؛ آیت الله زنجانى: (بنا بر احتیاط مستحب در صورت امکان ..).

[3]. مغنیه، محمد جواد‌، الفقه علی المذاهب الخمسة، ج1، ص 54، دار التیار الجدید، دار الجواد، بیروت، چاپ دهم، 1421ق.

[4]. آیات عظام خوئى، گلپایگانى، فاضل، تبریزى، صافى، زنجانى: (گذاشتن چیزى ..)؛ همان. 

[5]. امام خمینى،  سید روح اللّٰه، توضیح المسائل (محشّٰى - امام خمینى)، ج‌1، ص 313‌.

[6]. وجوب حنوط میت، صرفا در مذهب امامیه مطرح است؛ ر.ک: الفقه علی المذاهب الخمسة، ج1، ص 58.

[7]. آیات عظام امام خمینى، نورى، خامنه‌اى، بهجت: (مسلمان دوازده امامى.... و بنا بر احتیاط واجب حکم مسلمانى هم که دوازده امامى نیست همین طور است). 

[8]. البته شهید معرکه و بچه‌ای که در شکم مادر قبل از چهار ماه سقط شده است، غسل ندارد و برخی از اهل سنت می‌گویند: اگر بچه، زنده به دنیا نیاید غسل ندارد؛ ر.ک: الفقه علی المذاهب الخمسة، ج1، ص 55.

[9]. امام خمینى، سید روح اللّٰه، تحریر الوسیلة، ج‌1، ص 69، مؤسسه مطبوعات دار العلم، قم، اول، بی‌تا.

[10]. گلپایگانى، سید محمد رضا موسوى، مجمع المسائل، ج‌1، ص: 99، 3 66، دار القرآن الکریم، قم - ایران، دوم، 1409 ه‍ ق.

[11]. همان، ص 57.

[12]. ر.ک: توضیح المسائل (محشّی)، ج ‌1، ص 316‌ - 324؛ در اهل سنت، غیر از مسئله‌ی هم‌جنس بودن غسل دهنده و میت، شروطی دیگر برای غسل دهنده، بیان نشده است؛ ر.ک: الفقه علی المذاهب الخمسة، ج1، ص 56. 

[13]. ر.ک: همان، ص 324‌ - 330؛ برای آگاهی بیشتر در این زمینه می‌توانید به نمایه «عمامه میت»، سؤال 9717 مراجعه نمایید.  

[14]. ر.ک: الفقه علی المذاهب الخمسة، ج1، ص 58.

[15]. ر.ک: همان، ص 339 – 343؛ برای آگاهی بیشتر در این زمینه به نمایه «دفن غیر مسلمان در قبرستان مسلمان»، سؤال 3643 مراجعه نمایید.

[16]. ر.ک: همان، ص 343 - 348.  

[17]. ر.ک: «تأثیر دفن در مکان های مقدس»، سؤال 10392. 

[18]. ر. ک: امام خمینى، سید روح اللّٰه، تحریر الوسیله، ج ‌1، ص 77، م 2، مؤسسه مطبوعات دار العلم، قم، اول، بی‌تا.

[19]. برای آگاهی بیشتر از این اذکار می‌توانید به کتب مربوطه از جمله توضیح المسائل (محشّى)، ج ‌1، ص 344 و نیز نمایه «شیعه و گفتن "اشهد انّ علیا ولیّ الله" در اذان و تلقین»، سؤال 7478 مراجعه نمایید.

[20]. برخی از اهل سنت می‌گویند اگر میت زن است باید مرد مَحرمی، او را در قبر بگذارد و اگر نبود، مرد اجنبی، اما زن نمی‌تواند جنازه زنی دیگر را در قبر بگذارد؛ ر.ک: الفقه علی المذاهب الخمسة، ج1، ص 64. 

[21]. ر.ک: «دست گذاشتن بر روی قبر، با سنگ به قبر زدن»، سؤال 23368.