در آیه مورد پرسش می‌خوانیم:
«اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکاةٍ فیها مِصْباحٌ الْمِصْباحُ فی‏ زُجاجَةٍ الزُّجاجَةُ کَأَنَّها کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ یُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَکَةٍ زَیْتُونَةٍ لا شَرْقِیَّةٍ وَ لا غَرْبِیَّةٍ یَکادُ زَیْتُها یُضی‏ءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ نُورٌ عَلى‏ نُورٍ یَهْدِی اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ یَشاءُ وَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ لِلنَّاسِ وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ‏ءٍ عَلیم».[1]
تفسیر آیه نور
الف. «اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ»؛ یعنی خداوند نور آسمان‌ها و زمین و روشنی‌بخش همه آنها است.
گروهى از مفسران کلمه «نور» را در این‌جا به معناى «هدایت کننده»، و بعضى به معناى «روشن کننده» و بعضى به معناى «زینت‌بخش» تفسیر کرده‌اند. در این‌باره پاسخ «خدا نور آسمان‏ها و زمین»، سؤال 183 را مطالعه کنید.
ب. قرآن بعد از بیان حقیقت فوق با ذکر یک مثال زیبا و دقیق چگونگى نور الهى را در این‌جا مشخص می‌کند و می‌فرماید: «مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکاةٍ فِیها مِصْباحٌ الْمِصْباحُ فِی زُجاجَةٍ الزُّجاجَةُ کَأَنَّها کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ»؛ یعنی مَثَل نور خداوند همانند چراغدانى است که در آن چراغى باشد و آن چراغ در حُبابى قرار گیرد، حبابى شفاف و درخشنده همچون یک ستاره فروزان.
براى تشریح این مثال توجه به چند امر ضرورى است:
1. «مشکاة» در اصل به معناى روزنه و محل کوچکى است که در دیوار ایجاد می‌کردند و چراغ‌هاى معمول قدیم را براى محفوظ ماندن از مزاحمت باد و طوفان در آن می‌نهادند، و گاه از داخل اطاق طاقچه کوچکى درست می‌کردند و ظرفى را که در بیرون اطاق و مُشرف به حیاط منزل بود با شیشه‌اى می‌پوشاندند، تا هم داخل اطاق روشن شود و هم صحن حیاط، و در ضمن از باد و طوفان نیز مصون بماند. و نیز به محفظه‌هاى شیشه‌اى گفته شده است که به صورت مکعب مستطیلى می‌ساختند و دارای درى بود و در بالاى آن روزنه‌اى براى خروج هوا، که چراغ را در آن می‌نهادند.[2] کوتاه سخن این‌که: «مشکاة» محفظه‌اى براى چراغ در مقابل حمله باد و طوفان بود، و از آن‌جا که غالباً در دیوار ایجاد می‌شد نور چراغ را نیز متمرکز ساخته و منعکس می‌نمود.
2. «زجاجه»؛ یعنى «شیشه»، و در اصل به سنگ‌هاى شفاف می‌گویند،[3] و از آن‌جا که شیشه نیز از مواد سنگى ساخته می‌شود و شفاف است به آن «زجاجه» می‌گویند.[4] و در این‌جا به معناى حُبابى است که روى چراغ می‌گذاشتند تا هم شعله را محافظت کند و هم گردش هوا را، از طرف پائین به بالا، تنظیم کرده، بر نور و روشنایى شعله بیفزاید.[5]
3. «مصباح» به معناى خود «چراغ» است.[6]
مفسران قرآن در این‌که محتواى این تشبیه چیست و به اصطلاح «مشبّه» کدام نور الهى است، تفسیرهاى گوناگونى دارند که برای نمونه به ذکر چند مورد بسنده می‌شود:
یک. منظور همان نور هدایتى است که خداوند در دل‌هاى مؤمنان بر افروخته، و به تعبیر دیگر منظور ایمان است که در سراچه قلوب مؤمنان جایگزین شده است.[7]
دو. منظور قرآن است که درون قلب آدمى را نورانی می‌کند.[8]
سه. این تشبیه اشاره به شخص پیامبر اکرم(ص) دارد.[9]
چهار. روح اطاعت و تقوا که مایه هر خیر و سعادت است.[10]
آنچه براى نور معنوى در این‌جا به عنوان تفسیر ذکر شده است؛ روح همه آنها در واقع یک چیز است و آن همان نور «هدایت» است که از قرآن و وحى و وجود پیامبران سرچشمه می‌گیرد، و با دلائل توحید آبیارى می‌شود، و نتیجه آن، تسلیم در برابر فرمان خدا و تقوا است.[11]
نور ایمان که در قلب مؤمنان است داراى همان چهار عاملى است که در یک چراغ پُر فروغ موجود است:
«مصباح»؛ همان شعله‌هاى ایمان است که در قلب مؤمن آشکار می‌گردد و فروغ هدایت از آن منتشر می‌شود.
«زجاجه»؛ حباب قلب مؤمن است که ایمان را در وجودش تنظیم می‌کند.
«مشکاة»؛ مجموعه شخصیت و آگاهى و علوم و افکار او است که ایمان وى را از گزند طوفان حوادث مصون می‌دارد.[12]                       
ج. خداوند در ادامه می‌فرماید: «یُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَکَةٍ زَیْتُونَةٍ لا شَرْقِیَّةٍ وَ لا غَرْبِیَّةٍ»؛ این چراغ با روغنى افروخته می‌شود که از درخت پُر برکت زیتونى گرفته شده که نه شرقى است و نه غربى.
«شجره مبارکه زیتونه» همان وحى الهى است که عصاره آن در نهایت صفا و پاکى می‌باشد و ایمان مؤمنان به وسیله آن شعله‌ور و پُر بار می‌گردد.[13]
این بخش از آیه؛ اشاره به ماده انرژی‌زاى فوق العاده مستعد براى این چراغ است؛ چرا که «روغن زیتون» که از درخت پر بار و پر برکتى گرفته شود یکى از بهترین روغن‌ها براى اشتعال است آن‌هم درختى که تمام جوانب آن به طور مساوى در معرض تابش نور آفتاب باشد، نه در جانب شرق باغ و کنار دیوارى قرار گرفته باشد و نه در جانب غرب که تنها یک سمت آن آفتاب ببیند، و در نتیجه میوه آن نیمى رسیده و نیمى نارس و روغن آن ناصاف گردد.[14]
اگر به روایات ائمه معصومین(ع) که در ذیل این آیه رسیده است، بنگریم؛ «مشکاة» گاهى به قلب پیامبر اسلام(ص)[15] و «مصباح» نور علم؛ یعنی نبوّت،[16] و «زجاجة» وصى پیامبر، حضرت على(ع)[17] و «شجره مبارکه» به ابراهیم خلیل[18] که ریشه این خاندان از او است، و جمله «لا شَرْقِیَّةٍ وَ لا غَرْبِیَّةٍ» به نفى گرایش‌هاى یهود و نصارا تفسیر شده است،[19] که در حقیقت چهره دیگرى از نور هدایت و ایمان، و بیان مصداق روشنى از آن است، نه این‌که منحصر به همین مصادیق باشد.[20]
«یَکادُ زَیْتُها یُضِی‏ءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ»؛ آن‌چنان روغنش صاف و خالص است که گویى بدون تماس با آتش نیز نور از آن می‌درخشد.
«نُورٌ عَلى‏ نُورٍ»؛ نورى است بر فراز نور.
«یَهْدِی اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ یَشاءُ»؛ خدا هر کس را بخواهد به نور خود هدایت می‌کند.
«وَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ لِلنَّاسِ»؛ و براى مردم مَثَل‌ها می‌زند.
«وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ‏ءٍ عَلِیمٌ»؛ و خداوند به هر چیزى آگاه است.
د. جمع‌بندی
در حقیقت این نور خدا است، همان نورى است که آسمان‌ها و زمین را روشن ساخته و از کانون قلب مؤمنان سر بر آورده و تمام وجود و هستى آنها را روشن و نورانى می‌کند.
دلائلى را که از عقل و خرد دریافته‌اند با نور وحى آمیخته می‌شود و مصداق «نُورٌ عَلى‏ نُورٍ» می‌گردد. در این‌جا است که دل‌هاى آماده و مستعد به این نور الهى هدایت می‌شوند و مضمون «یَهْدِی اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ یَشاءُ» در مورد آنان پیاده می‌شود.
بنابر این، براى حفظ این نور الهى (نور هدایت و ایمان) مجموعه‌اى از معارف و آگاهی‌ها و خودسازی‌ها و اخلاق لازم است که همچون مشکاتى این مصباح را حفظ کند.
و نیز قلب مستعد و آماده‌اى می‌خواهد که همچون زجاجه برنامه آن‌را تنظیم نماید.
و امدادى از ناحیه وحى لازم دارد که همچون شجره مبارکه زیتونه به آن انرژى بخشد.
و این نور وحى باید از آلودگى به گرایش‌هاى مادى و انحرافى شرقى و غربى که موجب پوسیدگى و کدورت آن می‌شود بر کنار باشد.
آن‌چنان صاف و زلال و خالى از هر گونه التقاط و انحراف که بدون نیاز به هیچ چیز دیگر تمام نیروهاى وجود انسان را بسیج کند، و مصداق «یَکادُ زَیْتُها یُضِی‏ءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ» گردد.
هر گونه تفسیر به رأى و پیشداوری‌هاى نادرست و سلیقه‌هاى شخصى و عقیده‌هاى تحمیلى و تمایل به چپ و راست و هر گونه خرافات که محصول این شجره مبارکه را آلوده کند از فروغ این چراغ می‌کاهد و گاه آن‌را خاموش می‌سازد.
این است مثالى که خداوند در این آیه براى نور خود بیان کرده و او از همه چیز آگاه است.[21]
شعار جمهوری اسلامی ایران برگرفته از «لا شرقیة و لا غربیة»
ممکن است بتوانیم بگوییم؛ از آن‌جایی که در احادیث، جمله «لا شرقیة و لا غربیة» به نفی عقاید و گرایش‌های یهود و نصارا تفسیر شده است؛ هدف از شعار «نه شرقی، نه غربی، جمهوری اسلامی» نیز این است که کشور ایران تنها هدف خود را اجرای دستورات اسلام قرار داده و نظام حکومت آن، براساس روش‌ها و اندیشه‌های اسلامی است، نه روش‌ها و افکار غیر مسلمانان.
حضرت امام خمینی(ره) به لحاظ نظرى براى تحقق اصل استقلال در جامعه اسلامى، اصل نه شرقى و نه غربى را مطرح ساخت و آن‌را اصل و پایه‌اى براى مبارزه رهایی‌بخش خود از سلطه بیگانگان و استبدادگران داخلى قرار داد؛ اصلى که به معناى نپذیرفتن سلطه از ناحیه هر قدرتى است. بنابراین، در نگاه امام ‏خمینى، این مسئله پذیرفته نیست که براى رهایى از سلطه و نفوذ یک قدرت، به قدرت دیگرى روی ‏آوریم و از دامن یک سلطه‌گر بیگانه به دامن دیگرى بیفتیم. بر همین پایه، امام از یک‌سو اساس روابط دوستانه، برابر و انسانى را در سیاست خارجى جامعه اسلامى مورد توجه قرار می‌دهد و از دیگرسو مطرح می‌سازد که دخالت و سلطه را از هیچ قدرتى نمی‌توان پذیرفت. از نظر امام خمینی، مهم‌ترین محورهاى استقلال از این منظر، استقلال فکرى، فرهنگى، علمى و سیاسى است؛ براى نمونه، ایشان بر نفى سلطه فرهنگى تأکید بسیار دارد و بزرگ‌ترین وابستگى را وابستگى فکرى و فرهنگى می‌داند.[22]

---