به غیر از برخی روزهای سال که روزه در آنها حرام است،[1]و روزی مانند عاشورا که روزه در آن کراهت دارد، با توجه به آثار و فوایدی که برای روزه وجود دارد،[2] روزه در تمام روزهای دیگر شایسته و مستحب است.

«پیامبر اکرم(ص) به اصحابشان فرمود: آیا چیزی به شما بیاموزم که اگر بدان عمل کردید شیطان به فاصله مشرق و مغرب از شما فاصله می‌گیرد؟ گفتند: بفرمایید. پیامبر فرمود: روزه، شیطان را سیه‌رو می‌کند».[3] 

امام علی(ع) می‌فرماید: «ماهى سه روز روزه بگیرید که معادل روزه یک عمر است».[4]

امام صادق(ع)  می‌فرماید: «خواب روزه‌دار عبادت است و نَفَس کشیدنش تسبیح».[5]

البته روزها و شرایط خاصی نیز وجود دارد که این استحباب اهمیت بیشتری می‌یابد:

1. روزه در روزهای گرم و روزهایی که احتمال تشنگی در آن وجود دارد؛ نظر به این‌که بهترین اعمال، سخت‌ترین آن است،[6] جا دارد که شخص مسلمان با تحمل گرما و تشنگی روزه بگیرد تا با عبادت و اطاعت از خداوند به او تقرّب جوید.

امام صادق(ع) در این‌باره فرمود: «هر کس در گرماى سخت براى خدای عزّ و جلّ روزه بدارد، و تشنه شود خداوند هزار فرشته بر او می‌گمارد تا دست به رویش کشند و او را مژده دهند تا زمانی که افطار می‌کند، و خدا می‌فرماید: چه خوش است نفس کشیدن و رائحه او. فرشتگان! شاهد باشید که از گناهانش صرف نظر کرده و او را بخشیدم».[7]

البته با توجه به کوتاه و خنک بودن روزهای زمستان، این فصل نیز فرصتی مناسب برای روزه گرفتن است؛ از این‌رو؛ امامان معصومان(ع) در روایات به روزه در این فصل تشویق نموده‌اند. امام صادق(ع) فرمود: «روزه در زمستان، غنیمت آسان و راحتی است».[8] و «زمستان، بهار مؤمن است، شبش بلند و کمک عبادت است، روزش کوتاه و کمک روزه است».[9]

2. یکی از راه‌های کنترل شهوت، روزه گرفتن است؛ پیامبر اسلام(ص) خطاب به جوانان فرمود: «بر شما لازم است که ازدواج کنید، در صورتی که برایتان میسّر نیست، روزه بگیرید؛ زیرا که روزه شهوت را کنترل می‌کند».[10]
3. روزه در روز جمعه؛ در میان روزهای هفته، روز جمعه برترین روز معرفی شده است؛[11] لذا در روایات، روزه در این روز از فضیلت بیشتری برخوردار است.

رسول خدا(ص) فرمود: «کسى که روز جمعه را روزه بدارد و بر آن صبر کند و قصد او تقرّب به خدا باشد؛ خداوند به او ثواب ده روز روزه نورانى و روشن که مانند روزهاى دنیا نیست‏، عطا کند».[12]

هشام بن حکم درباره مردى که می‌خواهد کار خیرى مانند صدقه دادن و روزه گرفتن را انجام دهد، از امام صادق(ع) نقل مى‏کند: «این [کارها] در روز جمعه باشد که همانا در روز جمعه پاداش عمل افزایش می‌یابد».[13]

4. روزه در پنج شنبه اول و پنج شنبه آخر ماه و چهارشنبه وسط ماه؛ امام صادق(ع) می‌فرماید: «رسول خدا(ص) آن‌قدر روزه [مستحبّى] می‌گرفت تا آن‌جا که گفته می‌شد: افطار نمی‌کند! و افطار می‌کرد تا آنجا که گفتند: روزه نمی‌گیرد؛ سپس یک روز، روزه می‌گرفت و یک روز افطار می‌کرد؛ و بعد، روزهاى دوشنبه و پنجشنبه هر هفته را روزه‌دار بود، تا از آن هم منصرف شد و دیگر در هر ماه سه روز روزه می‌گرفت: پنجشنبه اول ماه، چهارشنبه وسط ماه و پنجشنبه آخر ماه را، و می‌فرمود: در این سه روز، روزه گرفتن به منزله روزه‌دار بودن تمام عمر است».[14]

همچنین یکی از سفارشات پیامبر اکرم(ص) به امام علی(ع) این است: «روزه در هر ماه، سه روز می‌باشد: پنجشنبه اول ماه، چهارشنبه وسط ماه و پنجشنبه آخر ماه».[15]

5. روزه در تمام ماه شعبان و وصل آن به روزه ماه رمضان؛ «رسول خدا(ص) با این‏ سنّت به دار بقا پیوست که ماه شعبان و ماه رمضان پشت سر هم روزه می‌گرفت، و در سایر ماه‌ها، هر ماه سه روز روزه می‌گرفتند. امام باقر و امام صادق(ع) نیز به همین روش روزه می‌گرفتند».[16] امام صادق(ع) فرمود: «به خدا سوگند، روزه ماه شعبان با روزه ماه رمضان پشت سرهم مایه آشتى با خداوند است»‏.[17]
6. روزه در ماه رجب؛ امام باقر(ع) فرمود:‌ »هر که یک روز از ماه رجب را روزه دارد از اول یا وسط یا آخر ماه، خدا بهشت را برای او قرار دهد و روز قیامت با ما همدرجه‌اش سازد. هرکس دو روز از رجب را روزه دارد به او گویند کردار خود را از سر گیر که خدا آنچه گذشت از برایت آمرزید. هر که سه روز از رجب روزه گیرد به او گویند گذشته و آینده‌ات آمرزیده شد، براى هر کسی از برادران گنه‌کارت و براى آشنایانت که خواهى شفاعت کن. هر کسی هفت روز از رجب را روزه دارد هفت درِ دوزخ بر او بسته گردد و هر که هشت روز از رجب را روزه دارد هشت در بهشت به رویش باز شود تا از هر کدام‏ خواهد در آید».[18] و در روایت دیگری از امام صادق(ع) آمده که؛ «اگر کسى بیشتر [از این] روزه بدارد، خداوند پاداش او را افزون‌تر خواهد کرد».[19] همچنین امام صادق(ع) به یکی از اصحاب خود می‌فرماید: «...روزه، روز بیست و هفتم ماه رجب را [که روز مبعث پیامبر اکرم(ص) می‌باشد] نیز فراموش مکن؛ زیرا آن روزى است که نبوّت در آن روز، بر محمد نازل شد، و ثواب آن با شصت ماه برابر است».[20]‏
7. سه روز غیر معین در ماه؛ روزى رسول خدا(ص) به اصحابش فرمود: «کدام‌یک از شما همه عمر روزه می‌گیرد؟» سلمان گفت: من ای رسول خدا. یکى از اصحاب پیامبر خشمگین شد و گفت: ای رسول خدا! سلمان، مردى عجمى است و می‌خواهد به ما قریش ببالد فرمودى کدام شما همه عمرش روزه می‌دارد گفت من، با این‌که بیشتر روزها را غذا می‌خورد، پیامبر(ص) فرمود: «خاموش باش اى فلانى! تو را چه با همانند لقمان حکیم؟، از او بپرس تا به تو خبر دهد»، آن مرد به سلمان گفت: اى بنده خدا، تو نگفتى همه روز روزه دارى؟ گفت: بله. آن مرد گفت: ولى من تو را دیده‌ام که بیشتر روزها غذا می‌خورى! سلمان پاسخ داد: چنان نیست که تو گمان بردى من در هر ماه سه روز روزه می‌گیرم ‏و خداى عزّ و جلّ می‌فرماید: شخصى که عمل نیکى انجام دهد ده برابر آن ثواب خواهد داشت،[21] و روزه شعبان را به ماه رمضان وصل می‌کنم و این روزه همه عمر می‌شود.[22]

8 . روزه ایام البیض؛ یعنی سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم هر ماه قمری؛ امام علی(ع) می‌فرماید: «پیامبر خدا تا زمانی که حیات داشتند همواره سه روز ایام بیض را روزه می‌گرفتند».[23] و «پیامبر(ص) فرمود: جبرئیل بر من نازل شد و گفت: به علی بگو: در هر ماه سه روز را روزه بگیر که روز اول فضیلت روزه ده هزار سال، روز دوم فضیلت روزه سی هزار سال و روز سوم فضیلت روزه صد هزار سال را دارد. گفتم: آیا این فضیلت ویژه من است یا برای همه مردم؟ پیامبر فرمود: خداوند این را به تو و هرکس که این سه روز را روزه بدارد لطف می‌کند، گفتم آن سه روز کدام است؟ فرمود: ایام البیض؛ یعنی روزهای سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم هر ماه».[24]

9. روزه در روز غدیر خم؛ امام صادق(ع) فرمود: «روزه غدیر خم، پیش خدای عزّ و جلّ در هر سال مساوی است با صد حج و صد عمره پذیرفته شده که این عید اکبر (بزرگ‌تر) است».[25]و «روزه روز غدیر خم، کفاره شصت سال گناه است».[26]
10. سه روز روزه برای نماز استسقاء (باران)؛ حماد سراج می‌گوید: محمد بن خالد مرا خدمت امام صادق(ع) فرستاد تا بپرسم: مردم برای خواندن نماز استسقاء زیاد به من مراجعه می‌کنند، آیا صلاح می‌دانید فردا برای خواندن نماز استسقاء اقدام کنیم؟ وقتی آن‌را از حضرت صادق(ع) پرسیدم، فرمود: «خواندن استسقاء این طور نیست که شما می‌گویید، به او بگو به مردم اعلام کنند دو روز را روزه بگیرند و روز سوم را در حالی که روزه هستند برای نماز بیرون بیایند».[27]
11. روزه چهارشنبه، پنج شنبه و جمعه برای طلب حاجت؛ امام صادق(ع) فرمود: «هر کدام از شما هر وقت حاجتی داشتید روزهای چهارشنبه، پنج شنبه و جمعه را روزه بگیرید روز جمعه غسل کنید، لباس پاکیزه بپوشید بعد از آن روی بلندترین نقطه منزلتان بروید دو رکعت نماز بخوانید و دست‌هایتان را به سوی آسمان بلند کنید» و سپس امام(ع) دعای طولانی را ذکر فرمود.[28]
12. روزه در روز نوروز (اول فروردین)؛ مُعلى بن خُنَیس از امام صادق(ع) در مورد روز نوروز آورده است: «غسل کن، پاک‌ترین لباس خود را بپوش، عطر بزن و آن روز روزه باش»‏.[29]
13. روزه برای پدر و مادر؛ امام صادق(ع) فرمود: «چرا به پدر و مادر زنده یا مرده خود نیکى نمی‌کنید؟ از طرف آنان نماز بگزارید، روزه بگیرید، صدقه دهید که هم به آنان بهره برسد و هم به شما که خداوند به واسطه همین اعمال نیکتان، پاداش خیر شما را زیاد خواهد نمود».[30]
14. سه روز روزه در مدینه؛ بر اساس آموزه‌های دینی برگرفته از معصومان (ع)، مسافر نمی‌تواند روزه بگیرد مگر کسی که در مدینه باشد که مستحب است سه روز را روزه بگیرد. امام کاظم(ع) می‌فرماید: «کسی که وارد مدینه شد مستحب است سه روز را روزه بگیرد و اگر مدتی ماندگار است آن سه روز را روزهای چهارشنبه، پنج‌شنبه و جمعه قرار دهد».[31]
15. شش روز متوالی، پس از عید فطر در ماه شوال،[32]که بمنزله بدرقه ماه رمضان بوده و برخی روایات، ثواب آن را معادل روزۀ یک سال –بلکه یک عمر- شمرده است.[33]

و ...

[1]. پیامبر اسلام(ص) به امام علی(ع) فرمود: «روزه عید فطر، قربان، روزه وصال (روزه دو روز پشت سر هم بدون افطار)، روزه سکوت و روزه دهر حرام است»؛ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج ‏4، ص 367، دفتر انتشارات اسلامی، قم‏، چاپ دوم، 1404ق‏؛ همچنین ر.ک:‌ «فلسفه حرام بودن روزه در اول ماه شوّال»، سؤال 44769.

[2]. ر.ک: «آثار تربیتی روزه»، سؤال 14859؛ «فضیلت روزه ماه ذی الحجه»، سؤال 45123.

[3]. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق: غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 4، ص 62، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.

[4]. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول عن آل الرسول(ص)، محقق: غفاری، علی اکبر، ص 113، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1404ق. 

[5]. «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ نَوْمُ الصَّائِمِ عِبَادَةٌ وَ نَفَسُهُ تَسْبِیحٌ»؛ الکافی، ج ‏4، ص 64.

[6]. در روایتی از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است: «أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ أَحْمَزُهَا»؛ مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، ج ‏67، ص 237، دار إحیاء التراث العربی‏، چاپ دوم، بیروت، 1403ق‏.‏

[7]. الکافی، ج ‏4، ص 64.

[8]. «أَنَّهُ قَالَ الصَّوْمُ فِی الشِّتَاءِ هُوَ الْغَنِیمَةُ الْبَارِدَةُ»؛ الخصال، ج ‏1، ص 314.

[9]. «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ سَمِعْتُهُ یقُولُ الشِّتَاءُ رَبِیعُ الْمُؤْمِنِ یطُولُ فِیهِ لَیلُهُ فَیسْتَعِینُ بِهِ عَلَى قِیامِهِ وَ یقْصُرُ فِیهِ نَهَارُهُ فَیسْتَعِینُ بِهِ عَلَى صِیامِهِ»؛ شیخ صدوق، معانی الأخبار، محقق و مصحح: غفارى، على اکبر، ص 228، دفتر انتشارات اسلامى، قم‏، چاپ اول، 1403ق‏.‏

[10]. «یا مَعْشَرَ الشَّبَابِ عَلَیکمْ بِالْبَاهِ فَإِنْ لَمْ تَسْتَطِیعُوهُ فَعَلَیکمْ بِالصِّیامِ فَإِنَّهُ وِجَاؤُه»؛ الکافی، ج ‏4، ص 180.

[11]. «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص): إِنَّ یوْمَ الْجُمُعَةِ سَیدُ الْأَیام»‏؛ شیخ صدوق، الخصال، محقق و مصحح: غفارى، على اکبر، ج ‏1، ص 316، دفتر انتشارات اسلامی، قم‏، چاپ اول، 1362ش‏.‏

[12]. «مَنْ صَامَ یوْمَ الْجُمُعَةِ صَبْراً وَ احْتِسَاباً أُعْطِی ثَوَابَ صِیامِ عَشَرَةِ أَیامٍ غُرٍّ زُهْرٍ لَا تُشَاکلُ أَیامَ الدُّنْیا»؛ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، محقق و مصحح: لاجوردی، مهدی، ج ‏2، ص 36 – 37، نشر جهان، تهران، چاپ اول، 1378ق.

[13]. «عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(ع) فِی الرَّجُلِ یرِیدُ أَنْ یعْمَلَ شَیئاً مِنَ الْخَیرِ مِثْلَ الصَّدَقَةِ وَ الصَّوْمِ وَ نَحْوَ هَذَا قَالَ یسْتَحَبُّ أَنْ یکونَ ذَلِک یوْمَ الْجُمُعَةِ فَإِنَّ الْعَمَلَ یوْمَ الْجُمُعَةِ یضَاعَفُ»؛ الخصال، ج ‏2، ص 392 – 393.

[14]. شیخ صدوق، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص 79 – 80، دار الشریف الرضی للنشر، قم، چاپ دوم، 1406ق.

[15]. الکافی، ج ‏8، ص 79.

[16]. ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص 91.

[17]. همان، ص 92.

[18]. شیخ صدوق، الأمالی، ص 5 - 6، کتابچى‏، تهران، چاپ ششم، 1376ش.

[19]. ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص 53.

[20]. من لا یحضره الفقیه، ج ‏2، ص 90.

[21]. انعام، 160: «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها».

[22]. الأمالی، ص 33.

[23]. حمیرى، عبد الله بن جعفر، قرب الإسناد، ص 90، مؤسسة آل البیت(ع)، قم، چاپ اول‏، 1413ق‏.

[24]. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعة، ج ‏10، ص 437، مؤسسة آل البیت(ع)‏، قم، چاپ اول‏، 1409ق‏.

[25]. شعیرى،‏ تاج الدین، جامع الأخبار، ص 81، انتشارات رضى‏، قم‏، چاپ اول، 1405ق‏.‏

[26]. من لا یحضره الفقیه، ج ‏2، ص 90.

[27]. شیخ طوسى، محمد بن حسن،‏ تهذیب الأحکام، محقق و مصحح: خرسان موسوی، حسن، ج ‏3، ص 148، دار الکتب الإسلامیه‏، تهران‏، چاپ چهارم، 1407ق‏.‏

[28]. شیخ طوسى، محمد بن حسن‏، مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، ج ‏1، ص 324 - 329، مؤسسة فقه الشیعة، بیروت‏، چاپ اول، 1411ق‏.

[29]. وسائل الشیعة، ج ‏8، ص 172.

[30]. کافی، ج ‏2، ص 159.

[31]. بحار الأنوار، ج ‏97، ص 159.

[32]. کلینى، ابو جعفر، محمد بن یعقوب، الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ‌4، ص 86، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چهارم، 1407 ق.

[33]. شهید ثانى، عاملى، زین الدین بن على، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة (المحشّٰى - کلانتر)، ج ‌2، ص 135، کتابفروشى داورى، قم، اول، 1410 ق.