نیروی عقل و تعقلی که خداوند به تمام بشر اعطا کرده، در این جهت که به کارگیری آن موجب تکامل وجود انسان می‌شود در همه‌ی انسان‌ها یکسان است و نیروی تعقلی که در افراد بشر وجود دارد، نیاز آنان را برای رسیدن به کمال برآورده می‌کند؛ بنابراین عقول در ابتدای خلقت در اصل بهره‌مندی از قابلیت ارتقاء و استکمال تفاوتی ندارند، اما تفاوتی که در برخی از روایات به آن اشاره شده، احتمال دارد مربوط به بکارگیری آن باشد؛[1] زیرا صرف برخورداری از نیروی عقل موجب تکامل انسان نمی‌شود؛ بلکه آنچه موجب تکامل انسان می‌شود بکاری نیروی عقل است؛ کسی که از نیروی تعقل خود استفاده نکند با موجود بی‌عقل مساوی است؛ چنان‌‌که در عرف نیز به چنین افرادی انسان بی‌عقل می‌گویند؛ علاوه بر این‌که بکارگیری هر نیرویی موجب رشد و تقویت آن در وجود انسان خواهد شد و استفاده نکردن آن موجب ضعف و سستی آن می‌گردد.

و احتمال دارد تفاوت عقول از نظر روایات، تفاوت در مقدار زائد بر اصل و زیاده از مقداری باشد که برطرف کننده نیاز اصلی همه‌ی انسان‌‌ها است و این تفاوت نیز موجب بی‌عدالتی نخواهد شد؛ زیرا عدالت آن است که به هر فردی به اندازه عقلی که به او داده شده است، تکالیفی متناسب با آن از او طلب شود و رفتارهای او نیز با در نظر گرفتن عقل اهدایی به او ارزیابی گردد.[2]

[1]. مانند این روایت: سلیمان دیلمى می‌گوید: به امام صادق‌(ع) گفتم فلانى در عبادت و دیانت و فضیلت چنین و چنان است. فرمود: عقلش چگونه است؟ گفتم نمی‌دانم. فرمود: پاداش به اندازه‌ی عقل است. همانا مردى از بنی‌‌اسرائیل در یکى از جزایر دریا که سبز و خرم و پر آب و درخت بود، عبادت خدا می‌کرد؛ یکى از فرشتگان‏ از آن‌جا گذشت و عرض کرد پروردگارا مقدار پاداش این بنده‌‏ات را به من بنما؛ خداوند به او نشان داد و او آن مقدار را کوچک شمرد، خدا به او وحی کرد همراه او باش؛ پس آن فرشته به صورت انسانى نزد او آمد؛ عابد گفت تو کیستى؟ گفت مردى عابدم چون از مقام و عبادت تو در این مکان آگاه شدم نزد تو آمدم تا با تو عبادت خدا کنم؛ آن‌روز را با او بود، هنگامی که صبح شد فرشته به او گفت: جاى پاکیزه‌‏اى دارى و فقط براى عبادت خوب است. عابد گفت: این‌جا یک عیب دارد. فرشته گفت، چه عیبى؟ عابد گفت: خداى ما چهارپایى ندارد، اگر او خرى می‌داشت در این‌جا می‌چراندیمش براستى این علف از بین می‌رود! فرشته گفت: پروردگار که خر ندارد، عابد گفت: اگر خرى می‌داشت چنین علفى تباه نمی‌شد، پس خدا به فرشته وحى کرد: همانا او را به اندازه عقلش پاداش می‌دهم‏. کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، کافی، ج 1، ص 12، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.                                   

[2]. مانند این روایت: «عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: «إِنَّمَا یُدَاقُّ اللَّهُ‏ الْعِبَادَ فِی الْحِسَابِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَلَى قَدْرِ مَا آتَاهُمْ مِنَ الْعُقُولِ فِی الدُّنْیَا»؛ امام باقر(ع) فرمود: خدا در روز قیامت به اندازه عقلى که به بندگان در دنیا داده در حساب‌رسی آنان دقت مى‏کند. همان، ص 11.