قبل از توضیح سؤال، به طور گذرا به ضرورت دعا از نظر قرآن، اشاره مى‏شود. مسأل ه ضرورت و انجام دعا نه تنها در دین اسلام امرى قطعى و مسلم است، بلکه در ادیان انبیاى گذشته و نزد پیامبران سلف نیز مسأله دعا یک امر حتمى بوده و پیشوایان الهى این مطلب را به مردم گفته و آموخته‏اند، افزون بر این خودشان در موارد متعددى دعا کرده‏اند، که از جمله آن موارد دعاى حضرت ابراهیم (ع) و استجابت آن است که در سوره‏ى ابراهیم (ع) آیه‏ى 37 ذکر گردیده است، [1] و نیز دعاى حضرت موسى (ع) [2] و پیامبران دیگر بیان شده است. خداوند در آیات متعددى بندگان را به دعا دعوت نموده است، از جمله در آیات "بقره، 186" و آیه‏ى "غافر، 60".

به طور کلی دعا بر دو دسته است. اول دعا برای برآورده شدن حاجات و رفع مشکلات و دوم دعا در مقام مناجات و رابطه عاشقانه با معبود که روح تمامی عبادات است. پس دعا تنها برای رفع گرفتاری ها و بلایا نمی باشد. لذا فرازهای زیادی از دعاهایی که از اهل بیت علیهم السلام به ما رسیده است خالی از هرگونه نیاز مادی می باشد.

در اینجا ممکن است شبهه‏اى به ذهن خطور کند که: خداوند مصلحت ما را بهتر مى‏داند و آنچه بخواهد مقدّر مى‏کند و قطعاً واقع خواهد شد و دیگر نیازى نیست که من دعا کنم و از خدا بخواهم؟ در جواب می گوئیم که: تحقق برخى مقدرّات الهى با دعاى بنده و مشروط به دعا کردن است، بدین معنا که اگر بنده دعا کند و بخواهد، مصلحت الهى به عطا کردن تعلق مى‏گیرد و اگر دعا نکند مصلحتى در کار نیست و براى او مقدور نمى‏شود. [3]

بنابراین، دعا هم یکی از اسباب است همانند اسباب دیگر؛ یعنی ممکن است خداوند متعال مقدر کرده باشد که شخص فقط به وسیله دعا کردن صاحب فرزند شود، و تا دعا نکند، به او اولاد ندهد، هر چند که به همه وسائل ظاهرى متوسل شود. [4]

در روایات مختلفی که به آن اشاره خواهیم کرد؛ این امر ثابت می شود که دعا به تنهایی بر وقایعی که قرار بوده رخ دهد بسیار تاثیرگذار است؛ تا جائیکه قضاء الهی را می تواند تغییر دهد.

برای روشن شدن این بحث به چند روایت می پردازیم.

رسول خدا (ص) فرموده اند: " لا یردّ القضاء الا الدعاء" [5] قضا را رد نمى‏کند مگر دعا.

و از امام صادق (ع) روایت شده است که فرمود:" الدعاء یرد القضاء بعد ما ابرم ابراما" [6] دعا قضا را بعد از آنکه تا حدى حتمى شده رد مى‏کند.

و از امام ابى الحسن موسى (ع) است که فرمود: بر شما باد دعا کردن، که دعا و درخواست از خداى عز و جل بلا را رد مى‏کند هر چند که آن بلا مقدر شده قضایش رانده شده باشد، و تا مرحله اجرا جز امضاى آن فاصله‏اى نمانده باشد، در همین حال هم اگر از خداى تعالى درخواست شود آن بلا را به نحوى که خود مى‏داند بر مى‏گرداند. [7]

و از امام صادق (ع) روایت شده است که فرمود: دعا، قضاى مبرم و حتمى را بر مى‏گرداند، پس دعا بسیار کنید، که کلید همه رحمت‏ها و رستگارى‏ها و کلید برآمدن هر حاجت است، و مردم به آنچه نزد خدا دارند نمى‏رسند مگر به دعا، چون هیچ درى نیست که وقتى بسیار کوبیده شود به روى کوبنده باز نگردد. [8]

بنابر این با توجه به آنچه در روایات آمده است معلوم می شود همان خدای حکیمی که بنده اش را مبتلا به بلا می کند؛ او را امر به دعا حین گرفتاری کرده و می گوید که در صورتی تو را نجات می دهم که رو به من کرده و دست نیاز به سویم دراز کنی و مرا بخوانی. در نتیجه مبتلا شدن مطابق با حکمت بوده و رفع آن بوسیله دعا نیز چنین است.

همچنین دقت به این مطلب لازم است که حکیم بودن خداوند، دلیل نمی شود که اراده از انسانها گرفته شود بلکه عمل هر انسانی نشات از افعال خودش می گیرد؛ لذا با دعا کردن می توان جلوی بدی ها و شروری که در آینده قرار است رخ دهد را گرفت. بنابر این، چنین نیست که انسان ها در کارهایشان به یک نحوه جبر گرفتار باشند و همه اتفاقاتی که برایشان می افتد علتش خداوند باشد؛ بلکه خود انسان می تواند به وسیله اعمالش آینده خویش را رقم زند.

همچنین در فائده دعا همین بس که خداوند در کتاب شریفش در سوره فرقان آیه 77 خطاب به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است که:

"بگو اگر دعاى شما نباشد، پروردگارم هیچ اعتنایى به شما نمى‏کند."

یعنی خداوند به واسطه دعاهای بندگان است که به ایشان توجه می کند.

از طرفی دعا کردن همیشه بدین معنا نیست که از خدا چیزی بخواهیم. گاه دعا یعنی از خدا خود او را خواستن و این والاترین و با شکوه ترین مرتبه دعا است که بیش از هر جا و در عالی ترین شکل خود، در نیایش های رسیده از معصومان (ع) یافت می شود. از این رو است که پیامبر (ص) به هنگام دعا خواستار عشق شورمند الاهی است و این که این عشق برترین، لذت بخش ترین عشق ها گردد: "اللهم انی اسالک حبک و حب من یحبک، و العمل الذی یبلغنی حبک. اللهم اجعل حبک احب الی من نفسی و اهلی و من الماء البارد"؛ [9] خدایا، من از تو عشق تو را خواهانم و عشق به دوست دارانت را و این که در پی کار روم که مرا به عشق تو پیوند دهد. خدایا، آن کن که دوستی تو پیش من از خودم و خانواده ام و آب خوش گوار محبوب تر باشد. [10]

برای مطالعه بیشر در این مورد می توانید به نمایه های زیر مراجعه کنید:

2646 (سایت: 2772) (منافات نداشتن دعا با خواست خداوند) .

8961 (سایت: 9037) (هدف از دعا).