جستجوی پیشرفته
بازدید
8272
آخرین بروزرسانی: 1393/06/10
خلاصه پرسش
آیا در قانون اساسی تعبیر «حکم مصلحتی» وجود دارد؟ آیا در قرآن به حکم مصلحتی اشاره شده است؟
پرسش
آیا حکم مصلحتی که در قانون اساسی آمده همان حکم ثانویه است؟ و اگر نیست به چه معنا است؟ آیا در قرآن به این موضوع اشاره شده است؟
پاسخ اجمالی
در قانون اساسی تعبیر «حکم مصلحتی» وجود ندارد. حکم مصلحتی در واقع همان حکم ولایی یا حکومتی است، ولی در به‌کارگیری این عنوان، به حیثیت مصلحت‌اندیشی حاکم توجه می‌شود.
احکام کلی الهی به واقعی و ظاهری تقسیم می‌شود. خود احکام واقعی نیز بر دو دسته‌اند: احکام واقعی اولی و احکام واقعی ثانوی. منظور از حکم ثانوی، احکامی است که به لحاظ اضطرار و دیگر عناوین ثانویه بر موضوع مترتب می‌شود، به عبارت دیگر، به احکامى ثانوی مى‏گویند که به خاطر عارض شدن حالتى؛ نظیر اکراه، اضطرار، عسر و حرج و یا عناوینى؛ مثل نذر، عهد، یمین، و تقیّه (عناوین ثانوى) برای مکلف، جعل مى‏گردد.
احکام ولایى؛ احکامى جزئى، در راستای اجراى احکام کلّى الهى هستند؛ اما احکام ثانوى خود از مصادیق احکامى کلّى الهی هستند.
آیه «مَا جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ»، مستند فقها در استنباط قاعده «لا حرج» است که بنابر نظر برخی از ایشان مفاد آن قاعده، یک حکم ولائی است.
 
پاسخ تفصیلی
حکم به لحاظ‌های گوناگون، به تکلیفی و وضعی؛ مولوی و ارشادی؛[1] اولی و ثانوی؛ واقعی و ظاهری؛[2] اضطراری و اختیاری؛ ولایی، قضائی و الهی تقسیم می‌شود.
در قانون اساسی تعبیر «حکم مصلحتی» نیامده است؛ ولی با ملاحظه روح حاکم بر قانون اساسی و نیز مفاد اصل‌هایی نظیر 45 و 110 می‌توان دریافت امکان صدور چنین حکمی در قانون اساسی پیش‌بینی شده است؛ هرچند قانون‌گذار بدان تصریح نکرده است.
البته مجمع تشخیص مصلحت نظام در قانون وجود دارد که در این‌باره «جایگاه مجمع تشخیص مصلحت نظام در فقه و قانون اساسی»، سؤال 36176 را مطالعه کنید.
حکم مصلحتی(ولائی)[3]
حکم ولائی که برخی از آن تعبیر به «حکم حکومتی»[4] یا «حکم سلطانی»[5] می‌کنند، عبارت است از: از امر و نهی‌اى که امام معصوم(ع) یا نایب ایشان به عنوان متولّی امور مسلمانان(ولىّ امر)[6] مبتنی بر احکام کلی الهی[7] و با ملاحظه مصالح و مفاسد عمومى مسلمانان[8] و در نظر گرفتن موقعیت زمانی و مکانی،[9] در حوزه‌های مختلف سیاسى، اجتماعى، اقتصادى و… صادر می‌کند. در مقابل حکم ولائی؛ حکم کلی الهی(فتوا) و حکم قضایى قرار دارند که در اولی، امام معصوم(ع) یا فقیه در مقام افتا از وجود یک جعل و اعتبار ثابت الهی در شرع مقدس خبر می‌دهد و در دومی، امام معصوم(ع) یا فقیه در مقام قضا براى فیصله دادن به نزاع‌ها و اختلاف‌ها و احقاق حقوق افراد و مانند آن، یک حکم جزئى را مبتنی بر احکام الهی شرع انشاء می‌کنند.[10]
با عنایت به توضیحات پیش‌گفته به‌دست می‌آید که حکم مصلحتی نیز در واقع همان حکم ولایی یا حکومتی است؛ لکن در به‌کارگیری این عنوان، به حیثیت مصلحت اندیشی حاکم توجه می‌شود. به عبارت دیگر، حکم ولایی را از آن حیث که حاکم آن‌را طبق مصلحت صادر می‌کند، حکم مصلحتی می‌نامند.
حکم ثانوی
در یک تقسیم‌بندی احکام کلی الهی به واقعی و ظاهری تقسیم می‌شود.[11] خود احکام واقعی نیز بر دو دسته‌اند: احکام واقعی اولی و احکام واقعی ثانوی.[12]
منظور از حکم ثانوی، احکامی است که به لحاظ اضطرار و دیگر عناوین ثانویه بر موضوع مترتب می‌شود، به عبارت دیگر، به احکامى ثانوی مى‏گویند که به خاطر عارض شدن حالتى؛ نظیر اکراه، اضطرار، عسر و حرج و یا عناوینى؛ مثل نذر، عهد، یمین، و تقیّه (عناوین ثانوى) برای مکلف، جعل مى‏گردد؛[13] براى مثال، حکم روزه ماه رمضان وجوب است؛ ولى همین حکم نسبت به مضطر، مریض، پیر و... تغییر می‌کند.[14] از آن‌جا که یکی از رایج‌ترین موارد آن، حالت اضطرار است، به آن حکم اضطرارى نیز گفته شده است.
تفاوت حکم مصلحتی(ولایی) و ثانوی
با توجه به مباحث پیش‌گفته مهم‌ترین تفاوت‌ها عبارت است از:
1. احکام ولایى، احکامى جزئى در راستای اجراى احکام کلّى الهى هستند؛ اما احکام ثانوى خود از مصادیق احکامى کلّى الهی هستند.
2. بحث از احکام ولایى، بحثى موضوعى است؛ زیرا احکام ولایى در مسیر تطبیق کبراى احکام کلی الهی (احکام اوّلى یا ثانوى) بر مصادیق آنها (موضوعات) صادر می‌شوند درحالى که بحث از احکام ثانوى بحثى موضوعى نیست، بلکه فقیه در این مقام به دنبال استنباط این نوع احکام به عنوان یک دسته از همان کبریات برمی‌آید.[15]
حکم مصلحتی در قرآن
درباره حکم مصلحتی؛ می‌توان به آیه «مَا جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ»[16] اشاره کرد. این آیه مستند فقها در استنباط قاعده «لا حرج» است که بنابر نظر برخی از ایشان، مفاد آن قاعده، یک حکم ولائی است.[17]
همچنین آیه «فَإِذا لَقیتُمُ الَّذینَ کَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقابِ حَتَّى إِذا أَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَ إِمَّا فِداءً حَتَّى تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزارَها ذلِکَ وَ لَوْ یَشاءُ اللَّهُ لاَنْتَصَرَ مِنْهُمْ وَ لکِنْ لِیَبْلُوَا بَعْضَکُمْ بِبَعْضٍ وَ الَّذینَ قُتِلُوا فی‏ سَبیلِ اللَّهِ فَلَنْ یُضِلَّ أَعْمالَهُم»[18] بر وجود حکم مصلحتی در قرآن مجید دلالت می‌کند. در حقیقت  حاکم اسلامی بر اساس مصالح و مفاسدی که تشخیص می‌دهد به عنوان ولی امر مسلمین به قتل کافران و مشرکان اسیر حکم می‌کند یا در قبال پرداخت مبلغی به آزادی ایشان حکم می‌کند.
 

[3]. دانشمندان معاصر درباره این موضوع، ذیل بحث ولایت فقیه و حاکمیت در اسلام سخن گفته‌اند. ر.ک: مکارم شیرازى، ناصر، أنوار الأصول‏، ج 3، ص 241، قم، مدرسة الامام علی بن ابی‌طالب (ع)، چاپ دوم، 1428ق.
[4]. سبحانی، جعفر‌، رسالة فی تأثیر الزمان و المکان على استنباط الأحکام، ص 100، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ اول‌.
[5]. امام خمینى، القواعد الفقهیة و الاجتهاد و التقلید(الرسائل)، ج ‌1، ص 59، ‌ قم، مؤسسه مطبوعاتى اسماعیلیان، چاپ اول؛ جمعى از پژوهشگران زیر نظر: هاشمى شاهرودى،‌ سید محمود، موسوعة الفقه الإسلامی طبقاً لمذهب أهل البیت(ع)، ج ‌2، ص 92، قم،‌ مؤسسۀ دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت(ع)، چاپ اول،‌ 1423ق.
[6]. حسینی حائرى، سید کاظم، ولایة الأمر فی عصر الغیبة‌، ص 34، قم، مجمع اندیشه اسلامى‌، چاپ دوم‌، 1424ق.
[7]. مکارم‌ الشیرازى، ناصر، أنوار الفقاهة (کتاب البیع)،‌ ص 494، قم، مدرسة الإمام علی بن أبی‌طالب(ع)، چاپ اول،‌ 1425ق.‌ ‌
[8]. تأثیر الزمان و المکان على استنباط الأحکام،‌ ص 100؛ موسوعة الفقه الإسلامی طبقا لمذهب أهل البیت(ع)، ج ‌2، ص 92.
[9]. صافى ‌گلپایگانى، لطف الله، الأحکام الشرعیة ثابتة لا تتغیر‌، ص 33، قم، دار القرآن الکریم،‌ چاپ اول، 1412ق‌.
[10]. القواعد الفقهیة و الاجتهاد و التقلید(الرسائل)، ص 50 ـ 51.
[11]. صدر، سید محمد باقر، دروس فی علم الأصول، ج ‏1، ص 165، قم، مؤسسة النشر الاسلامی‏، چاپ پنجم، ‏1418ق.‏
[12]. البته در برخی موارد از حکم ظاهری نیز با عنوان حکم ثانوی یاد می‌شود. ر.ک: شیخ انصارى، مرتضى بن محمد امین، فرائد الأصول‏، ج ‏2، ص 10، قم، مجمع الفکر الاسلامی‏، چاپ نهم، 1428ق.
[14]. ر.ک: مشکینى، على،‏ اصطلاحات الأصول و معظم أبحاثها، قم، الهادی‏، چاپ ششم‏، 1374ش‏؛ حکیم، محمد تقى بن محمد سعید، الأصول العامة فی الفقه المقارن،‏ ص 69، قم‏، مجمع جهانی اهل بیت (ع)، چاپ دوم، 1418ق.‏
[15]. مکارم الشیرازى، ناصر، بحوث فقهیة هامة‌، ص 500 ـ 501، قم، مدرسة الإمام علی بن أبی‌طالب(ع)،‌ چاپ اول، 1422ق.‌
[16]. حج، 78.
[17]. ر.ک: فاضل لنکرانى، محمد، ‌ثلاث رسائل‌، ص 115، قم، مرکز فقهى ائمه اطهار(ع)‌، چاپ اول، 1425ق.‌ ‌
[18]. محمد، 4: «و هنگامى که با کافران [جنایت‌پیشه] در میدان جنگ رو به رو شدید گردن‌هایشان را بزنید، [و این کار را هم‌چنان ادامه دهید] تا به اندازه کافى دشمن را در هم بکوبید؛ در این هنگام اسیران را محکم ببندید؛ سپس یا بر آنان منّت گذارید [و آزادشان کنید] یا در برابر آزادى از آنان فدیه (غرامت‏) بگیرید؛ [و این وضع باید هم‌چنان ادامه یابد] تا جنگ بار سنگین خود را بر زمین نهد، [آرى] برنامه این است! و اگر خدا می‌خواست خودش آنها را مجازات می‌کرد، اما می‌خواهد بعضى از شما را با بعضى دیگر بیازماید؛ و کسانى که در راه خدا کشته شدند، خداوند هرگز اعمالشان را از بین نمی‌برد!».
نظرات
تعداد نظر 0
لطفا مقدار را وارد نمایید
مثال : Yourname@YourDomane.ext
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید

طبقه بندی موضوعی

پرسش های اتفاقی

  • آیا شیعیان معتقدند که خداوند توسط جبرئیل به امام علی وحی نازل کرد، ولی اشتباهاً به پیامبر اکرم رسیده؟
    14304 شیعه آماج تهمتها 1388/12/19
    در پاسخ به این پرسش، توجه به نکاتی ضروری به نظر می رسد. الف. مهم ترین چیزی که برای یک محقق فرق و مذاهب لازم است این است که نخست از ...
  • قطب، اوتاد، ابدال، نجباء و صلحاء چه کسانی هستند؟
    54384 انسان کامل 1394/12/27
    عناوین نامبرده شده(قطب، اوتاد، ابدال، نجباء و صلحاء) از اصطلاحاتی است که در برخی کتاب‌های عرفانی آمده است و اشاره به مقاماتی دارد که اهل عرفان در مورد اهل سیر و سلوک و عرفان عملی بر می‌شمارند. اصرار و تأکید بر روی این اصطلاحات هر چند در کتاب‌های ...
  • آیا ارزش معنوی صدقه، متناسب با توانایی مالی فرد سنجیده می‌شود؟
    12575 انفاق و قرض الحسنه 1393/08/22
    در ارزش‌گذاری یک عمل، عوامل بسیاری دخالت دارند؛ مانند اخلاص، کمیت، سختی عمل و... بنابر این اگرچه کمیت و مقدار عمل نیز در ارزش‌گذاری اعمال دخالت دارد، امّا بدون شک میزان و ارزش واقعی بر اساس اخلاص و پاکی خود عمل است. خداوند می‌فرماید: آن‌کس که مرگ و ...
  • در صورتی که چند نفر به زنا کردن مردی شهادت داده و پس از اجرای حکم از شهادت خود برگردند دیه فرد معدوم بر عهده کیست؟
    9117 Laws and Jurisprudence 1388/08/10
    سؤال شما به دفاتر مراجع ارسال گردید و تا این لحظه پاسخ های زیر دریافت گردید:دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدظله العالی):باید دیه کامله در میان چهار نفر تقسیم شود و به صاحبان خون داده شود.دفتر حضرت آیت الله العظمی سیستانی (مدظله العالی):این ...
  • آیا در روایات توصیه شد که بدن خود را با روغن‌های گیاهی ماساژ دهیم؟
    3012 حدیث 1402/06/20
     چرب‌کردن بدن با روغن‌های گیاهی، و مالش و یا ماساژ بدن با آنها، روشی است که از گذشته‌های دور در میان بسیاری از جوامع یکی از روش‌های درمان و یا کاهش‌دهنده بیماری‌ها مورد استفاده قرار گرفته و برخی موارد آن امروزه نیز در پزشکی نوین مورد تأیید قرار گرفته است.در ...
  • معنای «رجب» چیست؟
    39644 دیگر موارد 1397/03/19
    «رجب»؛ نام نهمین ماه از ماه‌های قمری است. بر اساس آنچه در کتب لغوی آمده، این ریشه در موارد «بزرگ‌داشت چیزی از روی هیبت آن» مورد استفاده قرار می‌گیرد. و این ماه را نیز از آن رو رجب نامیده‌اند که در دوران جاهلیت، آن‌را بزرگ شمرده و جنگ ...
  • تفسیر آیات 97 تا 99 سوره نساء چیست؟
    15089 تفسیر 1391/12/07
    در شأن نزول آيه 97 سوره نساء،[1] مفسران گفته‌‏اند؛ عده‌ای از مسلمانان كه به ظاهر شهادتين گفته بودند، با وجود این‌که قدرت داشتند از مكه به مدينه هجرت كنند، اما مهاجرت نكردند! زمانی كه رؤساى قريش به طرف بدر براى جنگ با مسلمانان می‌آمدند ...
  • نقش خانواده در گسترش آسیب‌‌های اجتماعی چگونه است؟
    18639 روش شناسی 1392/02/29
    خانواده، کوچک‌ترین نهاد اجتماعى است که اساس و زیرساخت واحدهاى بزرگ‌تر به شمار می‌رود. میزان موفقیت و سهمى که افراد براى ایفاى نقش در واحدهاى بزرگ اجتماعى ایفا می‌کنند بستگى تام به نحوه رشد و تربیت و شکوفایى‏استعدادهاى آنها در کانون مقدس خانواده دارد. خانواده در مسیر ...
  • آیا خلاف قانون کشور عمل کردن مشکل شرعی دارد؟
    28822 رعایت مقررات و قوانین 1391/12/10
    تخلف از قوانین و مقررات نظام اسلامی جائز نیست اما در فرض مثال، چنانچه شرایط معامله رعایت گردد معامله باطل نیست (یعنی فروشنده مالک پول شده و خریدار هم صاحب آن جنس می‌شود)، اما کسی که اقدام به این عمل می‌کند، مرتکب گناه شده است.ضمائم:پاسخ مراجع عظام تقلید نسبت به ...
  • معنای شعایر اسلامی چیست؟ و شعایر اسلامی از دیدگاه قرآن چگونه است؟
    39427 تفسیر 1389/12/26
    شعایر اسلامی، مکان ها و نشان هایی می باشند که خدا آنها را برای عبادت قرار داده و انسان را به یاد خدا می اندازد. برای نمونه، صفا و مروه در قرآن کریم، دو مکان و علامت برای عبادتند که در مراسم حج خدا در آن ...

پربازدیدترین ها