قرآن کریم اساس خلقت انسان را برای عبادت معرفی می‌نماید: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ‏»؛[1] من جن و انس را نیافریدم، مگر براى این‌که مرا عبادت کنند.[2]

بر اساس این آیه، محور خلقت بر عبادت بنا گذاشته شده است، اما توجه به این نکته نیز ضروری است که عبادت و بندگی تنها زمانی کامل می‌شود که فرمان‌های خدا در مورد معاملات نیز مورد نافرمانی قرار نگیرند. به عبارت دیگر عبادت، تنها نماز و روزه نیست، بلکه باید به هر دستور خدا در هر زمینه‌ای مانند معاملات باید توجه داشت؛ لذا در برخی از آیات قرآن شرط تقوا و ایمان را بر توجه به معاملات منوط ساخته و انسان متقی و مؤمن را نسبت به آنها توجه داده است:

1. «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ذَرُوا ما بَقِیَ مِنَ الرِّبا إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ. فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِنْ تُبْتُمْ فَلَکُمْ رُؤُسُ أَمْوالِکُمْ لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُون‏»؛[3] اى کسانى که ایمان آورده‌‏اید، از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید، و اگر ایمان دارید آنچه از مطالبات ناشی از ربا باقى مانده را رها کنید! اگر (چنین) نمی‌‏کنید، بدانید خدا و رسولش، با شما پیکار خواهند کرد، و اگر توبه کنید، سرمایه‌‏هاى شما، از آن شما است، نه ستم می‌‏کنید، و نه بر شما ستم وارد می‌‏شود.
2. الَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّبا لا یَقُومُونَ إِلاَّ کَما یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطانُ مِنَ الْمَسِّ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبا وَ أَحَلَّ اللَّهُ الْبَیْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبا فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهى‏ فَلَهُ ما سَلَفَ وَ أَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَ مَنْ عادَ فَأُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ»*« یَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبا وَ یُرْبِی الصَّدَقاتِ وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ کُلَّ کَفَّارٍ أَثِیم‏»؛[4] کسانى که ربا مى‏خورند، (در قیامت) بر نمى‏خیزند مگر مانند کسى که بر اثر تماس شیطان، دیوانه شده (و نمى‏تواند تعادل خود را حفظ کند، گاهى زمین مى‏خورد، گاهى به پا مى‏خیزد). این، به خاطر آن است که گفتند:" داد و ستد هم مانند ربا است (و تفاوتى میان آن دو نیست.)" در حالى که خدا بیع را حلال کرده، و ربا را حرام! (زیرا فرق میان این دو، بسیار است.) و اگر کسى اندرز الهى به او رسد، و (از رباخوارى) خوددارى کند، سودهایى که در سابق [قبل از نزول حکم تحریم‏] به دست آورده، مال اوست، (و این حکم، گذشته را شامل نمى‏گردد،) و کار او به خدا واگذار مى‏شود، (و گذشته او را خواهد بخشید.) اما کسانى که باز گردند (و بار دیگر مرتکب این گناه شوند)، اهل آتش‏اند، و همیشه در آن‏ مى‏مانند. خداوند، ربا را نابود مى‏کند، و صدقات را افزایش مى‏دهد! و خداوند، هیچ انسان ناسپاس گنهکارى را دوست نمى‏دارد.
3. وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْیَتِیمِ إِلاَّ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ حَتَّى یَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَ أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ کانَ مَسْؤُلاً»*« وَ أَوْفُوا الْکَیْلَ إِذا کِلْتُمْ وَ زِنُوا بِالْقِسْطاسِ الْمُسْتَقِیمِ ذلِکَ خَیْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْوِیلاً»؛[5] و در مال یتیم- جز به طریقى که بهترین طریق است- دخل و تصرف نکنید تا به سرحد بلوغ برسد، و به عهد (خود) وفا کنید که از عهد سؤال مى‏شود. و به هنگامى که پیمانه مى‏کنید حق پیمانه را ادا نمائید و با ترازوى درست وزن کنید این براى شما بهتر و عاقبتش نیکوتر است.[6]

آیات و توصیه‌هایی از این دست، همگی نشانگر آن هستند که رعایت فرمان‌های الهی در معاملات نیز به عنوان بخشی از دین و نوعی عمل صالح و عبادت به شمار می‌آید. البته در برخی موارد، شرایط زمانی و مکانی و نیز ضرورت‌ها می‌تواند بر احکام اولیه معاملات تأثیرگذار باشد.

[1]. ذاریات، 56.

[2]. «هدف خلقت»، 76؛ «هدف از خلقت انسان»، 652؛ «هدف از خلقت انسان»، 224؛ «هدف از خلقت جهان و انسان»، 8690؛ «بررسی اشکالات به پاسخ‌های هدف از خلقت انسان»، 76076.

[3]. بقره، 279 – 280.

[4]. بقره، 276 – 277.

[5]. اسراء، 34 – 35.

[6]. «اقسام معاملات»، 17317؛ «معنای دلالت نهی بر فساد»، 74267؛ «شرایط معامله صحیح»، 6200؛ «شغل و رعایت انصاف در کسب روزی حلال»، 8788؛ «معامله ربوی در قالب نقد و نسیه»، 14977؛ «فلسفه تحریم ربا در کلام امام رضا(ع)»، 87930.