وجود خالقی برای عالم با برهان قاطع عقلی به اثبات رسیده، ولی در عین اثبات اصل وجود خدا، عقل بشری از درک کنه خدا عاجز بوده آن را ماورای ذهنیات خود می یابد.

عقل سلیم نسبت به حادث بودن و معلول بودن خود و سایر پدیده هایی که نسبت به آنها شناخت دارد، اذعان داشته و آنها را بی نیاز از علت نمی یابد؛ چرا که عقل در می یابد که عالم امکان مدام در معرض تغییر و نابودی است و برای ایجاد و بقا مستمراً محتاج به علتی فراتر از خویشتن است. تشکیک هایی که در بحث علیت شده هرگز به معنای قطعی شدن و عقلی شدن عدم نیاز معلول به علت و بی نیاز و مستقل بودن ممکنات نیست، و این فقط تشکیکی است که به اثبات نرسیده هر چند پایه های عقل جزئی و جدا شده از وحی را به لرزه در آورده باشد. با این حال حتی تشکیک در حجیت عقل هم نبودن خدا را به اثبات نمی رساند و این تردیدها تاکنون نتوانسته کسانی که به معلولیت و احتیاج مدام ممکنات یقین دارند را ملزم به تردید در این اصل نماید.

توضیح مطلب این که؛ تمامی تشکیک هایی که در مورد اصل مسئله عقل و استدلال های عقلی و ذهنی صورت گرفته که معمولاً فلسفه های غربی به آن ختم شده اند (که معتقد شده اند هر چیزی که از طریق ذهنیات به اثبات رسیده به همان میزان ممکن است مورد انکار باشد)، به معنای رد کردن خدا نیست، بلکه فقط بازگو کننده این حقیقت است که خدا و یقین به خدا را باید در ماورای ذهن جست و جو کرد و اساساً ذهن به طور ذاتی حالت تزلزل و تضاد و تشکیک داشته و مادامی که با دل به وحدت نرسد از شک رهایی نخواهد داشت و تلاش برای پیچیده کردن استدلال های عقلی کلید حل مسئله نیست.

بن بستی که "غربِ فلسفی" در یافتن خدا به آن رسیده ناشی از این بوده است که در یک دوره خواسته است همه حقایق را از زاویه اثبات عقلی (عقل جزئی و تجربه) دریابد و در دوره دیگر، خود به پوچی ذهنیات خود معتقد شده و به کلی از عقل دست شسته است؛ در یک دوره عقل پرستی صرف را روش خود قرار داده و در دوره دیگر مخالفت کامل با حجیت عقل را راه نجات دانسته است، ولی هر دوی این افراط و تفریط ها که در این سیر نافرجام صورت گرفته، ناشی از انحراف در معرفت شناسی انسانی بوده که آن هم علتی جز دور شدن انسان از فطرت سلیم خود نداشته است.

بنابراین تشکیک در براهین فلسفی در فلسفه های غربی به معنای تشکیک در ایمان به خدا نیست، بلکه به معنای تشکیک در قدرت و توانایی عقل برای یافتن خدا است؛ ما می دانیم که راه رسیدن به خدا و یقین به او شناخت قلبی و درونی خویشتن است و تمرکز صرف بر مباحث فلسفی و استدلالی نتیجه ای جز تشکیک مدام در همین فلسفه ها نخواهد داشت.

بنابراین به طور خلاصه باید گفت که برهانی بودن وجود خالق با دلالت عقل سلیم امری واضح است، اما ایمان کامل به خدا و یافتن خدا نیازمند به قلبی آگاه است تا یقین را در انسان به بار آورد و محور قرار دادن عقل جزئی و محاسبات کمی و علمی و موشکافی در همین محاسبات به معنای پرستش ناخود آگاه عقل استدلالی و علوم تجربی و تکنولوژیکی بوده و نتیجه ای جز تشکیک مدام در همه چیز نخواهد داشت [1] این راهی است که معرفت انسانی در تاریخ فلسفه غرب از یونان تا عصر حاضر طی کرده و از پرستش عقل جزئی شروع و در نهایت به تردید در خود این عقل ختم شده است.

ولی این سیر فکری به هیچ وجه به معنای بی اعتبار شدن ایمان به خدا نیست؛ چرا که راه ایمان و رسیدن به خدا در عین برخورداری از مبانی متقن عقلی همواره از مجرای فطرت بوده و انسان های عادل و صادق که قلب هایی زنده داشته اند در هر عصری یقین به خدا پیدا کرده  و قادر به معرفت ایمانی و قلبی او شده اند.

حال این سؤال را از خود می پرسیم که آیا همین عقل جزئی و ماهیت اندیش که کانون آن، ذهن انسان است در حالی که حتی (بنا بر ادعا) در یقینی ترین اصول استدلالی خود نیز تردید دارد، می تواند حقیقت خداوند را رد کند و بر نبودن خدا برهان قطعی اقامه کند؟

پاسخ به این سؤال ناگفته معلوم است؛ چرا که نهایت ستیزه عقل جزئی این بوده است که در حجیت خود نیز تردید کند حال چنین عقلی چگونه و با چه ابزاری می خواهد وجود خدا را به طور یقینی رد کند؟ آیا با همین ابزاری که ذات آن برشک و تردید و عدم یقین است می توان مطلبی یقینی در مورد خدا گفت؟ آیا با چنین ابزاری می توان بر عدم وجود خدایی برهان اقامه کرد که ماورای ذهن و یافته های ذهنی انسان است؟

به عبارت دیگر، چگونه آن کس که نمی داند و همواره در ظن و تردید است می تواند عدم وجود چیزی را که نمی داند به اثبات قطعی برساند.

بعد از اثبات این بحث خوب است به روایتی اشاره کنیم که شامل گفت و گوی امام صادق (ع) با فردی دهری و منکر حدوث عالم است که این روایت اگر از زیور های زمانی و مکانی پیراسته شود ارتباط دقیقی با بحث ما خواهد داشت:

«هشام بن حکم گوید: در مصر زندیقى بود که سخنانى از حضرت صادق (ع) به او رسیده بود و به مدینه آمد تا با آن حضرت مباحثه کند در آنجا به حضرت برنخورد، باو گفتند به مکه رفته است، آنجا آمد، ما با حضرت صادق (ع) مشغول طواف بودیم که به ما رسید... امام صادق (ع) فرمود: چون از طواف فارغ شدم نزد ما بیا. زندیق پس از پایان طواف نزد امام آمد و در مقابل آن حضرت نشست و ما هم گردش بودیم، امام به زندیق فرمود: قبول دارى که زمین زیر و زبرى دارد؟ گفت: آرى فرمود: زیر زمین رفته‏اى؟ گفت: نه، فرمود: پس چه مى‏دانى که زیر زمین چیست؟ گفت: نمى‏دانم ولى گمان مى‏کنم زیر زمین چیزى نیست! امام فرمود: گمان (ظن) درماندگى است نسبت به چیزی که به آن یقین نداری. سپس فرمود: به آسمان بالا رفته‏اى؟ گفت: نه فرمود: می دانى در آن چیست؟ گفت: نه فرمود: شگفتا از تو که نه به مشرق رسیدى و نه به مغرب، نه به زمین فرو شدى و نه به آسمان بالا رفتى و نه از آن گذشتى تا بدانى پشت سر آسمانها چیست و با این حال آنچه را در آنها است منکر گشتى، مگر عاقل چیزى را که نفهمیده انکار مى‏کند؟! زندیق گفت: تا حال کسى غیر شما با من این گونه سخن نگفته است امام فرمود: بنابراین تو در این موضوع شک دارى که شاید باشد و شاید نباشد! گفت شاید چنین باشد. امام فرمود: اى مرد کسى که نمى‏داند بر آنکه مى‏داند برهانى ندارد، و آن کس که نمی داند را حجت و برهانی نیست. ‏اى برادر اهل مصر از من بشنو و دریاب؛ ما هرگز درباره خدا شک نداریم». [2]

برای مطالعه بیشتر در این زمینه نمایه های زیر پیشنهاد می شود:

امکان اقامه دلیل عقلی بر رد خدا 12196 (سایت: 11961) .

عقل چیست 11343 (سایت: ) .