آنچه در پرسش آمده، ناظر به روایتی است که از امام علی(ع) در برخی منابع نقل شده است:

«لَیسَ الْعِلْمُ فی السَّماءِ فَینْزِلَ إلَیکمْ، وَ لا فی تُخومِ الارْضِ فَیخْرُجَ لَکمْ؛ وَ لَکنَّ الْعِلْمَ مَجْبولٌ فی قُلوبِکمْ تَأَدَّبوا بِآدابِ الرّوحانیینَ یظْهَرْ لَکم‏»؛[1] علم نه در آسمان است که بر شما نازل شود و نه در زمین است تا استخراج شود، بلکه علم یک امر قلبی(درونی و فطری) است که باید با مؤدب شدن به آداب روحانی آن را به دست آورید تا برای شما ظاهر شود».

گفتنی است؛ این معنا و مفهوم، در روایات دیگری نیز وجود دارد:

«الْعِلْمُ نُورٌ یقْذِفُهُ اللَّهُ فِی قَلْبِ مَنْ یشَاء»؛[2] علم نوری است که خداوند در قلب هر کسی که بخواهد قرار می‌دهد.

و «وَ خَلَقَ الْإِنْسَانَ ذَا نَفْسٍ نَاطِقَةٍ إِنْ زَکاهَا بِالْعِلْمِ وَ الْعَمَلِ فَقَدْ شَابَهَتْ جَوَاهِرَ أَوَائِلِ‏ عِلَلِهَا»؛[3] خدا انسان را صاحب نفس ناطق قرار داد، اگر انسان آن نفس را با دانش و عمل خود تزکیه نماید، همانند گوهرهای اولیه خود می‌شود.

از این روایات نباید برداشت کرد که انسان نباید به دنبال دانش‌آموزی باشد، بلکه تنها باید به تزکیه قلب خود بپردازد، زیرا همان تزکیه نیز بدون داشتن بخشی از دانش، امکان‌پذیر نیست، بلکه مراد از این روایات آن است که اگر انسان اخلاق خود را تزکیه نماید و اعمال و حرکات و سکون خود را مطابق با شرع و عقل نماید، و مراقب رفتار و گفتار خود باشد، موجب ترقّی به مقام‌های بالاتر و والاتر در علّیین می‌شود. در آن زمان انسان موجودی روحانی و معنوی خواهد شد، نه انسانی جسمانی؛ چراکه هدف شرع و عقل آن است که انسان متّصف به صفات و اخلاق روحانی شود و آن‌گاه است که دانش او تنها به آموخته‌هایش بسنده نشده، بلکه به منبع علم و دانش متصل می‌شود.

از این‌رو، روایات یاد شده نفی‌کننده تلاش انسان در علم‌آموزی نیست و مراد از علمی که نباید آن را در زمین و آسمان دنبال کرد، بلکه باید به دنبال نورش در قلب خود بود، مرتبط با شناخت حقیقت وجود و پروردگار است، نه علم به جزئیاتی - مانند ادبیات عرب، ریاضی و ... - که خدا مقدّر کرده آنها را از راه طبیعی بیاموزیم.

[1]. فانی شیرازی دهدار، محمد بن محمود، رسائل دهدار، محقق، مصحح، اکبری ساوی‏، محمد حسین، ص 50، تهران، میراث مکتوب‏، چاپ اول، 1375ش؛ فیض کاشانی، ملا محسن، الحقائق فی محاسن الاخلاق‏‏، محقق، مصحح، عقیلی‏، محسن، ص 429، قم، دار الکتاب الاسلامی‏، چاپ دوم، 1423ق.

[2]. منسوب به جعفر بن محمد ع (امام ششم)، مصباح الشریعة، ص 16، بیروت، اعلمی، چاپ اول، 1400ق.

[3]. تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، محقق، مصحح، درایتی، مصطفی، ص 231 – 232، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1366ش.