در بحث اجتماع امر و نهی، منظور از اجتماع، تلاقى اتفاقى بین متعلق امر و متعلق نهى در مورد واحد است. از عنوان یاد شده در اصول فقه، مبحث الفاظ سخن رفته است. و برخى از اصولیان، تحت عنوان ملازمات عقلیّه از آن بحث کرده‌‏اند.

بی‌گمان از نظر عقل تعلق امر و نهى به یک فعل داراى یک عنوان و در یک زمان از پروردگار حکیم جایز نیست.

به عنوان مثال جایز نیست که مولاى حکیم به بنده‌‏اش بگوید:

«فلانی را در روز جمعه ساعت هفت صبح اکرام کن». و در عین حال بگوید: «او را در روز جمعه و در ساعت هفت صبح اکرام نکن»، و از بنده‌اش بخواهد که هم امر را انجام دهد و هم نهى را.

و یا به اقامه نماز در زمانى معیّن امر کند و در همان زمان از اقامه‌ی آن نهی کند‏.

اما اگر مورد و موضوعی داراى دو عنوان باشد، در این جا بحث و اختلاف هست که آیا امکان دارد که امر و نهى هر دو به آن چیز تعلّق گیرند یا نه؟ یعنى یک فعل باشد با دو عنوان، مانند نماز در مکان غصبى، که دو عنوان دارد:

الف) نماز که با امر «صلّ» واجب شده است.

ب) غصب که با نهى «لا تغصب» حرام گشته است.

در این‌جا سه نظر وجود دارد.

1. جواز اجتماع: این قول به اکثر اشاعره و برخى از امامیه، مانند: فضل بن شاذان، محقق قمى و محقق خوانسارى نسبت داده شده است. کسانی که به جواز معتقدند آنها را «اجتماعیون» می‌گویند.
2. امتناع: اکثر علماى شیعه و جمهور علماى معتزله و برخى از اشاعره این قول را اختیار کرده‌اند. اینها را «امتناعیون» می‌نامند.
3. تفصیل بین حکم عقل به جواز و حکم عرف به امتناع.[1]

ثمره این اختلاف هنگامى ظاهر می‌شود که امر، نظیر مثال یادشده به عبادت تعلق گرفته باشد، چه آن‌که در این صورت قائلین به امتناع، جانب نهى را ترجیح داده و عبادت را با علم به حرمت، فاسد می‌‏دانند؛ زیرا نهى مانع از انجام عمل به قصد قربت می‌شود. چنان‌که معروف است: «المبعّد لا یکون مقرّباً». (عملی که انسان را از خدا دور می‌کند نمی‌تواند عامل قرب انسان به خدا گردد) البته اگر نسبت به وجود حرمت، جاهل قاصر بوده و بدین علّت میان آن دو جمع نموده، مشهور قائل به صحّت عبادت می‌باشند.

امّا قائلین به جواز اجتماع امر و نهى عبادت را به طور کلى صحیح می‌‏دانند؛ زیرا عناوین آنها مختلف است و در مقام امتثال به یکدیگر زیانى نمی‌‏رسانند.[2]

[1]. ر. ک: ملکى اصفهانى، مجتبى‏، فرهنگ اصطلاحات اصول، مقدمه، سبحانى تبریزى، جعفر، ج ‏1، ص 15- 16، قم، عالمه، چاپ اول، 1379ش.‏

[2]. ر. ک: مختارى مازندرانى، محمدحسین‏، فرهنگ اصطلاحات اصولى، ص 12، تهران، انجمن قلم ایران‏، چاپ اول، 1377ش.